ԱԿԱՄԱ ՊԱՏԱՍԽԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՊԵՍ ՆՎԻՐՎԱԾՆԵՐԻՆ Երվանդ ՏԵՐ-ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ «Ազգ» թերթը միանգամից երկու նյութ տպագրեց իմ «Տնայնագործական գրականագիտության մայրամուտը» հոդվածին ի պատասխան (Տե՛ս «Ազգ», 11.09.2015 թ.): Իրականում դրանք ոչ թե գրված են հոդվածին պատասխանելու նպատակով,- ակնհայտորեն չեն պատասխանել,- այլ Երվանդ Տեր-Խաչատրյանին ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն վիրավորելու եւ անարգելու բացահայտ միտումով: Պարզ երեւում է, որ Ընտանիքի մանրանդամները շտապել են իրենց անվերապահ նվիրվածությունը հայտնելու Ընտանիքին: *** Առաջինը, իհարկե, Մ. Աբեղյանի անվան գրականութան ինստիտուտի տնօրեն, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Վարդան Դեւրիկյանն է: Տնօրենն անազնիվ է իր գրության վերնագրից սկսածՙ «Երբ միտումը ձեւախեղում է ճշմարտությունը» (Տե՛ս «Ազգ», 18.09.2015 թ.): Հիմա տեսնենք, թե ինչ միտումով եւ ով է ձեւախեղում ճշմարտությունը: 1. Իր գրության առաջին իսկ տողերում ինստիտուտի տնօրենը, բանասիրության դոկտոր, խոսում է Ե. Տեր-Խաչատրյանի անհանդուրժողականության մասին: Ի՞նչ հանդուրժողականության մասին կարող է խոսք լինել, պարոն Դեւրիկյան: Մարդը ասում է երկու անգամ երկուսը յոթ է, դուք ասում եքՙ հանդուրժող եղեք: Երաժիշտը բեմի վրա անկապ ձայներ է հանում, դուք ասում եքՙ հանդուրժող եղեք: Ակադեմիկոսը գրում է, որ ռապսոդն ու տրուբադուրը ժողովրդական արվեստի ուղղություններ են, դուք ասում եքՙ հանդուրժող եղեք: Եվ այսպես շարունակ: Խոսքը գիտության, գիտելիքի, գիտական հրատարակության մասին է: Երբ դուք ուսանող էիք, ձեր դուրը կգա՞ր, որ ձեզ հանձնարարեին այդ գիրքը եւ հետո քննության ժամանակ պահանջեին կրկնել, թե ռապսոդն ու տրուբադուրը ժողովրդական արվեստի ուղղություններ են: Չեմ հասկանում, դուք գիտնակա՞ն եք, գիտական հիմնարկի տնօրե՞ն, թե՞ շուկայի միջնորդ: Դուք պարտավոր եք դողալու գիտության տառի համար անգամ, մինչդեռ... Պրն Դեւրիկյանը գրում է. «...անգամ քննադատությունը կարելի է ներկայացնել ավելի բարեկիրթ շարադրանքով»: Շատ ճիշտ է, միանգամայն տեղին խոսք, բայց ինչո՞ւ պրն. Դեւրիկյանը մատնացույց չի անում, թե իմ հոդվածի որ տողերն են նվազ բարեկիրթ: Ես հարգարժան ակադեմիկոսից (*) մեջբերում էի արել հետեւյալ տողերը. «Ուշագրավ է, ակնարկի հեղինակը Նիցշեի, Իբսենի եւ Վագների առկայությամբ հիշատակում է նաեւ այլ անուններՙ Ռայնգոլդ, Զիգֆրիդ, Ուայլկիրի, Լոհենկրին, Պարսիֆալ, ապա նաեւ քրիստոնեական աստվածապետականության դեմ ըմբոստացած Ռիենդի եւ Վենյուսի երկրպագու Թանհոյզեր, որոնք նպաստել են Շանթի մտավոր որոնումների եւ պատկերացումների ձեւավորմանը»: Մեջբերումն արել էի եւ բարեկրթորեն շրջանցել էի այլ մտածողների ու փիլիսոփաների շարքի առաջին անունըՙ Ռեյնգոլդ: Հիմա որ ասեմՙ կհասկանաք: Զավեշտն այն է, որ ակադեմիկոսը կարծում է, թե Ռեյնգոլդը Իբսենի եւ Նիցշեի պես գրող է, մտածող, փիլիսոփա: «Ռեյնգոլդ»-ը («Das Rheingold») Վագների «Նիբելունգի մատանին» քառագրության (կամՙ սկզբնախաղով եռագրության) առաջին գործի, առաջին օպերայի անունն է, հայերեն կլինի «Հռենոսի ոսկին»: Եվ հայ անվանի ակադեմիկոսի խելքով Ռեյնգոլդը մտածող եւ փիլիսոփա է: Ըստ երեւույթին ասածս շատ անբարեկիրթ եղավ: Պետք է ավելի բարեկիրթ ասեի: Օրինակ, այսպես. «Ռեյնգոլդը, հարգարժան ակադեմիկոս, ճիշտ է, մտածող է, գրող եւ փիլիսոփա, նշանավոր երկերի հեղինակ, բայց, հազար ներողություն, այնքան էլ փիլիսոփա չէ, խնդրեմ ներող եղեք միայն, միգուցե կարելի է ասել, որ դա նաեւ օպերայի վերնագիր է... բայց... սակայն... այնուամենայնիվ... հազար-հազար ներողություն»: Ուրեմն ինստիտուտի պատվարժան տնօրեն, պարզվում է, որ անհայտ փիլիսոփա Ռեյնգոլդը ձեւավորել է Շանթի մտածողությունն ու աշխարհայացքը: Հրճվեք եւ ծափահարեք: 3. «Հոդվածագրին վրդովեցրել է, որ գիրքը կոչվում է «Հայոց գրականության պատմություն»: Վրդովմունքը մանավանդ արդար, ամեն մի ընթերցողի սահմանադրական իրավունքն է: «Հայոց» նշանակում է «հայերի»: Այո՛, «հայոց» կարելի է ասել, կարելի է ասել նաեւՙ «Հայաստանի», բայց ճիշտը «հայ գրականություն» ձեւն է, որովհետեւ այս դեպքում «հայ»-ը գրականության տեսակ է ցույց տալիս եւ ընդգծում: Ի դեպ, Լեոն գրում է «դոքա, սոցա, յուր», դուք այսօր ինչո՞ւ չեք գրում «դոքա, սոցա»: Գրեք, լավ կլինի: 4. Գյուլնազ տատի հեքիաթը պատմելու կարիք չկա, թե հինգհատորյակը ա՛յս ժամանակահատվածն էր ընդգրկում, ա՛յս բովանդակությունն ուներ... Դա դպրոցական երեխան անգամ գիտի եւ, կարծում եմ, ձեր ինստիտուտի որոշ աշխատակիցներ նույնպես: Մի չքմեղացեք: Իմ խոսքը գիտական սկզբունքի եւ գիտական մոտեցման մասին է: 5. Գրականության պատմության տեսակների մասին ուրիշներն էլ գիտեն: Օրինակ, ես գրական պատմության օրինակներ գիտեմ, որոնց նույնիսկ գոյությունը դուք չգիտեք (ես ձեզ ուսանողությունից եմ ճանաչում): «Ուրախությամբ պետք է փաստենք, որ ներկայացվող հատորը գրականության պատմության փայլուն մի օրինակ է»: Մեծադղորդ հայտարարության ու հռչակումի փոխարեն, այս խեղճ ու անզոր պատասխանը գրելու փոխարեն, գրիչ առնեիք եւ մեկ առ մեկ ցույց տայիք ադ «փայլուն օրինակի» արժանիքներն ու նվաճումները, առանձնահատկություններն ու հայտնագործությունները: Ինձ հայհոյելու եւ անարգելու փոխարեն ձեր աշիրաթով հավաքվեիք եւ ցույց տայիք այդ պատմության խորիմաստ բովանդակությունը: 6. Գրականության ինստիտուտի հրատարակած այս գրքում հայոց նոր գրականության նորոգությունը տեսնում են 16-17-րդ դարերում եւ հայ նոր գրականության սկիզբը համարում են 17-րդ դարը: Ահա թե ինչ է գրում Մանուկ Աբեղյանը այդ դարերի հայ գրականության մասին: «Վերածնութեան առաջին շրջանի մարդիկը, հազիւ գրել-կարդալու եւ գրոց լեզուի ուսումը սովորած, առանց արտաքին ծանօթութիւնների, մի քանի կցկտուր ճարտասանական, տրամաբանական ու պատմական տեղեկութիւններ ստացած մի սերունդ, անշուշտ չէին կարող ոչ միայն բանաստեղծութին, այլեւ ընդհանրապէս արժէքաւոր գրականութիւն առաջացնել, մանաւանդ որ վերածնութեան գործը նպաստաւոր պամանների մէջ չէր բուն երկրում եւ շարունակ ընդհատւում էր: Եւ եթէ այդ մարդիկն արտադրէին էլ գրական երկեր, դրանք պիտի լինէին մեր հնի նմանողութեամբ պատմագրութիւն ու քնարերգութիւն: Ուսումն ու գրագիտութիւնը եկեղացականների ձեռին էր, եւ բնականօրէն գրականութեան մշակութիւնն էլ նրանք պիտի անէին. բայց հոգեւորականը իւր կոչմամբ արդէն ընդունակ չէ բազմակողմանի գրականութիւն եւ մասնաւորապէս բանաստեղծութիւն առաջ բերելու»: Այդ դարերի մարդիկ, Աբեղյանի խոսքով ասածՙ «այդ մարդիկ», իրոք չէին կարող նոր գրականության սկիզբ դնել: Այդ սկիզբը դնում է Խաչատուր Աբովյանը. իր «Հառաջաբանում» Աբովյանը դնում է հայ նոր գրականության լեզվի, նոր գրականության նյութի եւ թեմայի, նոր գրականության հերոսի, նոր գրականության նպատակի խնդիրները: Եվ Աբովյանն ինքն էլ տալիս է նման գրականության աւաջին ընտիր օրինակը, գրելով «Վերք Հայաստանի» վեպը: Վահան Տերյանը ոչ միայն «Հայ գրականության գալիք օրը» բացառիկ շարադրանքում, այլեւ իր այլ գրություններում քանիցս շեշտել է այն միտքը, որ հայ նոր գրականության սկզբնավորողը Խաչատուր Աբովյանն է: «Ալեքսանդր Ծատուրյան» հայտնի գրական դիմանկարում Վահան Տերյանը գրում է. «Մեր նոր գրականությունը առաջ է գնացել երկու ուղղությամբ- Աբովյան-Պռոշյան-Աղայան-Թումանյան-Իսահակյան: Նազարյան-Նալբանդյան-Շահազիզ-Պատկանյան-Հովհաննիսյան եւ Ծատուրյան»: Ինչ վերաբերում է Տերյանի խոսքերը ընդհանուր համատեքստից կտրելուն, ապա, պարոն Դեւրիկյան, առնվազն կա՛մ բացարձակորեն անտեղյակ եք, կա՛մ պարզապես կեղծում եք: Տերյանը մատնացույց է անում Լեոյի գրական վերլուծությունները, մասնավորապես հիշում է «Նամուս»ի վերլուծությունը եւ շատ ավելի դաժան եզրակացության է հանգում. «Դուք կարծում եք Լեոն կենդանի՞ է: Ես հավատացնում եմ ձեզ, որ նա մեռած է եւ մեռած է վաղուց»: Այնպես որ բացարձակ սուտ է Տերյանի խոսքերը «ընդհանուր համատեքստից կտրելու» ձեր մեղադրանքը: Վերցրեք եւ թերթում տպագրեք Տերյանի ողջ ասածը Լեոյի մասին, տեսնենք ես որեւէ բան աղավաղել եմ, թե՞ ոչ: Եվ ոնց է ձեր լեզուն պտտվում, պրն. Դեւրիկան, Վահան Տերյանի փառահեղ շարադրանքը կոչել «ներքին հակասականությամբ լեցուն»: Միքայել Նալբանդյանից հետո մեր գրականության մեջ նման քանի՞ նյութ կա: Շատ քիչ: Հազիվ մեկ-երկու: Մարդ իմանար, ո՞վ է եղել հայ գրականության ձեր դասախոսը: Եվ առաջին հայացքից պարզապես անհեթեթ թվացող, խորքի մեջ շատ նենգ ձեւակերպումներ եք անում. «Ե. Տեր-Խաչատրյանի հակակրանքը Ս. Սարինյանի հանդեպ այնպիսի արտառոց աստիճանի է հասնում, որ նրան վիրավորելու, հակադրվելու համար փորձում է մերժել անգամ Լեոյի նման հսկային...»: Ես, պարոն Վարդան Դեւրիկյան, որեւէ մեկի անձի, առավել եւս հարգարժան ակադեմիկոս Սարինյանի հանդեպ երբեք հակակրանք չեմ ունեցել եւ չունեմ: Ես զզվանք ու հակակրանք ունեմ տգիտության, տխմարության, անգրագիտության եւ նման բաների հանդեպ, եւ մանավանդ, մանավանդ մանր քծնանքի, շողոքորթության, պնակալեզության, սեփական մանր շահը հետապնդող զանազան չարանենգ եւ խարդախամիտ պատեհապաշտների հանդեպ: Ինչ վերաբերում է Լեոյին- գրականությամբ, գրական հարցերով զբաղվող,- ցավոք, չեմ կարող ասել գրականագետ,- Լեոյին, ապա նրան ամենից շատ մերժել են Թումանյանն ու Շիրվանզադեն: Պարոն Դեւրիկյան, Դուք երբեւիցե կարդացե՞լ եք, թե ինչ է գրել Լեոն օրինակ, Թումանյանի մասին: Լեոն Թումանյանին գրող չէր էլ համարում: Դե վերցրեք եւ դրեք շրջանառության մեջ Լեոյի նման բազմաթիվ այլ գրությունները: Գրականության ու գրականագիտության մեջ, պարոն Դեւրիկյան, Լեոն վաղուց անցած ու հնացած փուլ է: Նույնիսկ հայ գրականության պատմության մեջ նա փուլ էլ չէ, այլ մի ինչ-որ փուլի մի պահը: Եվ նույնիսկ 20-րդ դարի մշակութային մարդ չէ, այլ 19-րդ դարի վերջի: Գրականության պատմության մանրակրկիտ դաս եթե սկսեմ, շատ երկար կտեւի: Այո, պարոն Դեւրիկյան, այդ նրանք են, Թումանյանը, Շիրվանզադեն եւ մյուսները, որ հակակրանք ունեն Սարինյանի հանդեպ, եւ այն աստիճան, որ մերժել են Լեոյին: Տեսնես Մամբրե Մատենճյանին ու Արսեն Տերտերյանին մերժողներին Գրականության ինստիտուտի տնօրեն, Վարդան Դեւրիկյանը ո՞ւմ անձի հանդեպ հակակրանքի հետ է կապում: 7. Գանք Պաղտասար Դպիրի բանաստեղծությանը: Պրն Դեւրիկյանը գրում է. «Միջնադարյան այլաբանությունից եկող ավանդույթով այն կարող է վերաբերել նաեւ Տիրամոր ննջմանը»: Յակոբոնե դա Տոդիի «Stabat mater dolorosa» («Կանգնած է մայրը վշտահար») հայտնի բանաստեղծությունից հետո հարյուրավոր օրինակներ կարելի է բերել համաշխարհային գրականութունից այս նույն թեմայի մշակման ու արծարծման: Բանասիրութան հարգարժան դոկտոր Վ. Դեւրիկյանը կարո՞ղ է համաշխարհային ողջ գրականությունից գոնե մեկ օրինակ բերել, որի մեջ պատկերված լինի քնած Տիրամայրը, եւ գալիս է մեկը եւ նրան ասում էՙ զարթնիր: Ո՞վ է գալիսՙ Հովսե՞փը, Գաբրիել հրեշտա՞կը, ո՞վ... Թող գրի ու մատնացույց անի: Գրականության պատմությունը, նախ, ամփոփում է նախորդ ժամանակների գիտական փորձը, անհրաժեշտության դեպքում գիտականորեն հիմնավորված ձեւով, հերքում է նախորդ ժամանակների գիտական ընդունված տեսակետները եւ հետո միայն առաջադրում է նորերը: Դուք որեւէ էջում նման բան չեք անում, պարոն տնօրեն, նախորդների գրականագիտական փորձը որեւէ ձեւով չի արտացոլված ձեր փառահեղ գրքում: 8. Ինչ վերաբերում է Խաչատուր Աբովյանի խնդրին, լավ կլիներ, որ պարոն Դեւրիկյանը ծանոթ լիներ իր ղեկավարած ինստիտուտի նախորդ սերունդի գիտնականների աշխատություններին: Օրինակ, Պիոն Հակոբյանի «Խաչատուր Աբովյանի ռուսական կողմնորոշման ակունքները» (1970-72 թթ.) եւ «Աբովյանը եւ Ռուսաստանը» (1982) աշխատություններին: Դրանց մեջ հարցը մանրամասնաբար, գիտականորեն փաստարկված է: Այդ տասնյակ եւ տասնյակ էջերի փաստարկումները այստեղ կրկնելը իմաստ չունի: Ահա, մասնավորաբար, ինչ է գրում մեծանուն բանասեր եւ գրականագետ Պիոն Հակոբյանը Աբովյանի իբր հակացարական տրամադրությունների առիթով. «Շփոթելով պատմական իրադրություններն ու ժամանակներըՙ որոշ ուսումնասիրողներ Աբովյանին վերագրում են տեսակետներ ու մտքեր, որ նա ընդհանրապես չի ունեցել կամ արտահայտել: Ի վերջո, Աբովյանը հռչակվում է «հակապետական գործիչ» ու «բունտար», եւ մտացածին հանցանքների համար «դատապարտվում» մի այնպիսի պատժի, որն, ընդհանրապես, անծանոթ է հնօրյա Ռուսիայի բանտերի եւ իրավունքի պատմությանը: Գրականագետի խիղճը մեզ իրավունք չի տալիս անտարբեր դիտողի դերում մնալ եւ հանդուրժել պատմական ճշմարտությունների այսօրինակ քմահաճ մեկնաբանմանը, մեծ հայրենասերի մաքուր կերպարի այսօրինակ աղավաղմանը, որքան էլ վերջինս գայթակղիչ լինի»: Եվ ահա ինչ է գրում ռուսական պետության ու պետականության հանդեպ Աբովյանի վերաբերմունքի մասին. «Աբովյանի ինքնամոռաց նվիրումը հայ ժողովրդի ռուսական կողմնորոշման գաղափարին, նրա հետեւողական գործունեությունըՙ հայ միջավայրում տարածելու ռուսաց լեզուն եւ ռուսական մշակույթը, թելադրված էին մեր ժողովրդի պատմական զարգացման որոշակի շրջափուլիՙ XIX դ. առաջին կեսի ազատագրական ու լուսավորական շարժման շահերով: Նրա համապատասխան երկերն ու ասույթները, նրա կրակոտ պատգամները այլ ենթաիմաստ չունեին, բացի ռուսական հզոր պետության հովանավորությունը վայելելու, այդ հովանավորության տակ ազգորեն համախմբվելու, տնտեսական ու կուլտուրական բարվոք վիճակի հասնելու մտահոգությունը: Ապագա Ռուսաստանի, նաեւ ռուս ժողովրդի օգնությամբ ազատագրված ու միավորված Հայաստանի պետական կարգի հարցը Աբովյանը քննության նյութ չի դարձրել, եւ ոմանց ասօրվա մտահոգությունը, թե հայ մեծ լուսավորչին պետական կառավարման ի՞նչ ձեւի կողմնակից հռչակել, որ դա ներդաշնակեր հեղափոխական դեմոկրատիզմի աշխարհայեցողությանը, լուրջ ու գիտական չէ. անհող է ու հակապատմական»: Հարգարժան Դեւրիկյանը ինձ անվերջ նենգ մեղադրանքներ է հասցեագրում: Ես նսեմացնո՞ւմ եմ Աբովյանին: Եթե Դոստոեւսկին դեմ էր բոլոր հեղափոխականներին եւ Պոբեդոնոսցեւի բարեկամն էր ու ցարական իշխանության ջատագովը, նա նսեմանո՞ւմ է: Ռուս գիտնականները այսօր հպարտությամբ են գրում Դոստոեւսկուՙ ցարական ինքնակալության հանդեպ ունեցած առաձնակի խոր հարգանքի ու նվիրումի մասին: Ալեքսանդր Երկրորդը «բարձր է գնահատում Դոստոեւսկու նվիրվածությունը ինքնակալությանը» (Յու. Կուդրինա): Հետազոտողները հրապարակել են Դոստոեւսկու նամակները արքայազնինՙ ապագա Ալեքսանդր Երրորդին: Այդ նամակները լի են երկյուղած սիրով, խոնարհ հեզությամբ ու ջերմությամբ: Ի՞նչ է, դրանից Դոստոեւսկին նսեմանո՞ւմ է: Ցավում եմ, որ, մեղմ ասած, վատ գիտենք այսօրվա ռուսական հանրային մտքի եւ մասնավորապես գրականագիտության վերաբերմունքը 19-րդ դարի ռուսական իրականության, ցարական իշխանության, ցարական ընտանիքի, այսպես կոչվածՙ 1860-ականների հեղափոխական դեմոկրատների եւ շատ ու շատ այլ բաների հանդեպ: Կարդացեք, հետեւեք եւ կտեսնեք, թե հիմա ինչ եւ ինչպես են գրում Պուշկինի եւ Նիկոլայ Առաջինի հարաբերությունների, ցարի հանդեպ Պուշկինի ունեցած խոր հարգանքի եւ այլ բաների մասին: Հազարավոր գրական իրակություններ են դրվում շրջանառության մեջ, որոնք անցյալում կա՛մ անտեսվում էին, կա՛մ լռության էին մատնված, եւ կամ չէին հրապարակվում: «Վերք Հայաստանին»ն էլ լավ չեք կարդացել: Միտք բերեք Նիկոլայ Առաջինի եւ գեներալ Պասկեւիչի աբովյանական փառաբանությունները, այն Պասկեւիչի, որը արյան մեջ թաղեց 1830 թվականի Վարշավայի ապստամբությունը: Դուք այս ամենի մասին դատում եք վաղուց հնացած սովետական գաղափարական շարադրանքներով: Սովետական գաղափարական այդ թաղանթից պետք է ազատվի ինստիտուտը: Բայց, ավա՜ղ, այլեւս չի կարող, որովհետեւ սովետահայ տխրադեմ ու տխրակերպար գրանականագիտությունը փայլուն ձեւով շարունակվում է վերարտադրվել: Հիրավի, ուր կարող է հասնել մանկամտությունը: Կամՙ միգուցե մեզանում նորից 1920-30-40-50-ական թվականներն ենՙ մե՞նք չգիտենք: Եվ վերջապես, գրողի (Չարենցի, Բակունցի) ստեղծած գեղարվեստական կերպարը մատնացույց եք անում իբրեւ գիտական կռվան. դա նույնն է, թե ֆրանսիացիները Լյուդովիկոս 13-րդի եւ Լյուդովիկոս 14-րդի մասին գրեին ըստ Դյումայի կամ Մորիս Դրյուոնի վեպերի: Մեղմ ասածՙ անլուրջ մոտեցում է: 9. Պարոն Վարդան Դեւրիկյան, արդարանում եք, թե այս հատորը լույս է տեսել ձեր տնօրեն դառնալուց առաջ: Բայց դուք տարիներ եղել եք ինստիտուտի գիտական քարտուղարը, ապաՙ փոխտնօրենը: Ի՞նչ է, Դուք այդ ինստիտուտում չէի՞ք... Ինչ վերաբերում է ինստիտուտի ժողովին եւ ինստիտուտի ներքին բարքերին: Լավ կլինի այդ մասին չխոսեմ, պրն. Դեւրիկյան: Ես, իհարկե, ավելին գիտեմ, քան գրել եմ: Հասանք վերջին: Եթե 2006 թվականին գրախոսություն գրեցի ակադեմիկոս Սարինյանի «Ի հեճուկս» վերնագրով գրքի մասին, միտում ունեի պաշտպանելու հանիրավի անարգված մեծանուն մարդկանցՙ Պարույր Սեւակին, Պիոն Հակոբյանին, Ալբերտ Կոստանյանին եւ ուրիշների: Հիմա էլ, ինը տարի հետո, իմ միտումը ուղղված է հայ գրականությունը եւ հայ գրականագիտությունը, վերջապես, հայ գիրն ու խոսքը անաղարտ պահելու խնդրին: Իսկ ձեր միտումը ո՞րն է, պարոն Դեւրիկյան, երբ այսքան անզոր ու խեղճ ձեւով փորձում եք պաշտպանել գրական խոտանը: Ձեր ասածները վերաբերում են իմ գրածի երկու-երեք պարբերությանը: Իսկ մնացա՞ծը: Ինչո՞ւ եք շրջանցում ու լռության մատնում թերթի երեք էջում մատնացույց արվածը: Հիմա ուղիղ նայեք աչքերիս եւ ասեքՙ ռապսոդը, մինեզինգերը եւ տրուբադուրը ժողովրդական արվեստի ուղղություննե՞ր են, թեՙ ոչ, Ռեյնգոլդը գրող-մտածող-փիլիսոփա՞ է, որ ձեւավորել է Շանթի աշխարհայացքը, ի՞նչ է «վշտի անձնական հեծեծանքը» եւ այլն, եւ այլն: Ես տասնյակ ու տասնյակ հարցադրումներ ու մատնանշումներ եմ արել: Դուք այդ բոլորը լռության եք մատնում: Ինձ վրա մյուս հարձակվողներն էլ են լռության մատնում: Ի՞նչ է նշանակումՙ «... մնացած պատասխանները թողնելով հարցի անմիջական պատասխանատուներին»: Է, նրանք էլ, Ձեզ նման, լռում են ու միայն հայհոյանք են հասցեագրում ինձ: Ասելիք չունեք, ոչինչ չեք կարող ասել, դրա համար էլ լռել եք, շրջանցել եք: Ուրեմն ինչո՞ւ եք գրել այդ վիրավորական գրությունը: Հասկանում եմ ձեր նվիրվածությունն եք հայտնել Ընտանիքին: Հանգիստ եղեք, հետայսու ձեր պաշտոնին ոչինչ չի սպառնա: Ի դեպ, Հին Հռոմում ստրկության եւ ստրկամտության հատուկ դպրոցներ կային, որտեղ սովորեցնում էին կատարյալ ստրուկ լինելու արվեստը: Հայաստանում, իհարկե, նման դպրոցների կարիք բացարձակապես չկա: Վարդան Դեւրիկյանը մի հատկություն էլ ունի, որ այսօր լավ գիտի գրական-մշակութային հանրությունը: Արդեն քանիերորդ դեպքն է,- կարիք չեմ տեսնում թվարկելու,- երբ մեկը գրում է մի ապիկար ու ձախող գրքի կամ հրատարակության մասին, Դեւրիկյանը մոտակա թփի տակից հանկարծ դուրս է ցատկում ու գրիչը առած, վազում է խոտանը պաշտպանելու, հարձակվում է խոտանը մատնանշողի վրա: Միամիտ մարդը կարծում է, թե շուկայում կանաչի ծախողների կռիվ է, եւ ով վերջինը գոռա, հաղթանակը նրանն է: Բայց խոսքը գրի, գրքի, գիտության եւ իմացության մասին է: Ինչ էլ որ գրեք, ինչ ձեւակերպում էլ որ տաք, ռապսոդն ու տրուբադուրը ժողովրդական արվեստի ուղղություններ չեն, Ռեյնգոլդըՙ Վագների օպերայի խորագիրը, փիլիսոփա ու մտածող չէ եւ այլն, եւ այլն: Իզուր տեղը հանրության առջեւ Ձեզ ծիծաղելի վիճակի մեջ եք դնում: Եթե դուք, իբրեւ տնօրեն, եւ մանավանդ «հատորի գիտական խմբագիրը», կարդացել եք այդ գիրքը տպագրվելուց առաջ եւ չեք հասկացել, որ ռապսոդն ու տրուբադուրը ժողովրդական արվեստի ուղղություններ չեն, էլ ասելիք չունեմ: Նորից չեմ կրկնելու ամբողջ հոդվածս: Փաստերն իրենք խոսում են ձեր մասին: Մի հին լավ երգ կա, պարոն Վարդան Դեւրիկյան, պարզ երեւում է, որ դուք այդ երգը շատ լավ գիտեք. Պիոներական գործով մեր փայլուն Պիոներական մեր վաշտն է քայլում... երջը` հաջորդ համարում (*) Խոսքը վերաբերում է ակադեմիկոս Սերգեյ Սարինյանին, որի գլխավոր խմբագրությամբ է լույս տեսել վիճարկման առարկաՙ Գրականության ինստիտուտի հրատարակած «Հայոց գրականության պատմություն» վեցհատորյակի 3-րդ հատորը: |