ՀԱՅԻ ՀԵՏԻՆ ԽԵԼՔԸ ՄԵՐ ՀԱՐԵՎԱՆՆԵՐԻ ԳԼԽՈՒՄ Է Նաիր ՅԱՆ Հայկական նվագարաններից միայն դուդուկն է, որ այսօր լայն գործածություն ու միջազգային ճանաչում ունի: Դուդուկը համարվում է հեռանկարային գործիք, որովհետեւ դրանով հնարավոր է տուն պահել, կարիերա ստեղծել: Երաժշտական դպրոցներում դուդուկի բաժինն ամենապահանջվածն է, իսկ օրինակՙ թառին, սազին, քամանչային երեխաները մոտ չեն գալիս: Բայց դուդուկի դերն ու արժեքը վերջին ժամանակներում շատ չարաշահվեց: Ռոք, ջազ, դասական, ֆոլկ. որտեղ ասես դուդուկ են խցկումՙ կարծելով, թե ազգային ելեւէջներով նորամուծություն են անում: Հիմա ամոթ է, եթե մի ռեստորան դուդուկահար կամ դուդուկահարների անսամբլ չունենա: Պատեհ ու անպատեհ առիթներով դուդուկի կիրառումն, այնուամենայնիվ, դեռ ձգում է շատերին, իսկ մեր մյուս նվագարանները ստվերում են մնում: Դուդուկի ասպարեզում լավ մասնագիտացել ենք ու պահանջարկից ելնելովՙ հետեւողականորեն ամուր հիմքերի վրա ենք պահում դուդուկի դպրոցը: Իսկ թառի, սազի, քամանչայի, ուդի հարցում անտարբեր ենք. մեր հարեւանների հետ մրցել չենք կարող: Ծագումնաբանության, պատմության, էթնիկ պատկանելության, մշակութային առանձնահատկությունների հետ կապված խեղաթյուրումներն ադրբեջանցիները կարողանում են առաջ տանելՙ շնորհիվ պետական մակարդակով մշակված ռազմավարական ծրագրերի: Որպեսզի աշխարհի աչքերին թոզ փչեն, թե իբր ադրբեջանցիները հին ու բնիկ ժողովուրդ են այդ տարածքում ու դեռ Հայկական լեռնաշխարհի զգալի մասն էլ իրենց է պատկանել, նրանք ձեռքները գցում են էթնիկ մշակույթին. ոչինչ, որ այդ մշակույթն իրենց չի պատկանում, կարեւորը ճարպկորեն առաջ մղվելու ու գողանալու ընդունակությունն է: 2012 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕՆ-ն թառը ճանաչեց ադրբեջանական գործիք, մենք մեր բարձր դիրքից մեծահոգաբար խղճացինք ադրբեջանցիներին. Իրանը խիստ դժգոհեց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի որոշումից: Մեզանում էլ եղան արվեստագետներ, որ իրանցիների բարձրացրած բողոքի ալիքին իրենց բողոքի հնչյունը միացրին: Բայց շուտով ամեն ինչ մոռացվեց, անցավ-գնաց: Վին, ջնար, բարբութ, բամբիռ, փանդիռ, նաղարա ու էլի տասնյակ գեղեցիկ ու հնչեղ անուններ. դրանք հայկական մոռացված նվագարաններ են, որ դեռ Ոսկեդարում ու Միջնադարում լայն կիրառում են ունեցել: Մեր մատենագիրներն էլ են իրենց գրվածքներում նշում այս գործիքների անունները: Դրանցից մի քանիսը վերջին մեկ տարում վերականգնվել ու գործածվում են: Իսկ վերականգնողը Հայ ավանդական երաժշտության անսամբլն է: Ստեղծվել է մշակույթի նախարարության աջակցությամբ 2013 թվականի ամռանը: Այդ ընթացքում անսամբլն, այսպես ասած, ցուցադրական համերգներ է ունեցելՙ հաշվետվություններ, թե ինչ է արել կազմավորումից ի վեր: Մասնագետները հավանել են ելույթներն ու բարձր գնահատել արված աշխատանքը: Իսկ անսամբլը հայկական նվագարաններՙ ծնծղա, դափ, զիլ, չխկչխկաններ, Սեբաստիայի սանթուր, համշենական քեմանի վերականգնելուց բացի, ԳԱԱ-ի ձայնադարանից հանել ու վերակենդանացրել է հին հայկական մեղեդիներ, երգեր ու պարեղանակներ: Կոմիտասիՙ հայ երգն օտարամուտ ելեւէջներից մաքրելու սրբազան գործը հարատեւ փառքի է արժանի, բայց հարյուրավոր մեղեդիներ կան, որ չեն զտվել ու թրծվել կոմիտասյան քուրայում: Դրանց չեն անդրադարձել նաեւ այլ վարպետներ: Բայց այդ մեղեդիները կան, հայկական են, ձայնագրվել ու փոխանցվել են մեզ: Հայ ավանդական երաժշտության անսամբլի գեղարվեստական ղեկավար եւ թառահար Հովիկ Սահակյանը նկատում է, որ երգ-երաժշտությամբ աչքի է ընկել հատկապես Գողթն գավառըՙ Ակնա շրջանը: Այդ տարածքի բնակիչներից մեզ բանահյուսական հարուստ ժառանգություն է փոխանցվել դեռ 5-րդ դարից: Իսկ ընդհանրապես Ակադեմիայի ձայնադարանում պահպանվել են Արեւմտյան Հայաստանի տարբեր շրջանների երգեր ու պարեղանակներՙ յուրաքանչյուրն իր բարբառով, իր համ ու հոտով ու առանձնահատկություներով: Կան նաեւ հոգեւոր, աշուղական երգերի ձայնագրություններ: Նորաստեղծ անսամբլը վերականգնել է «Կասկազի» պարեղանակը: «Կասկազը» ծագում է ղազ բառից. թռչնին նվիրված եւս մի հինՙ նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանի պար: Հովիկ Սահակյանը նախաքրիստոնեկան երգարվեստում առանձնացնում է նաեւ մուղամը, որին շատերս հիվանդագին ենք վերաբերվում: «Մենք կարծում ենք, թե մուղամն իսլամական կրոնին, մահմեդական ժողովուրդներին հատուկ ժանր է, բայց դրա ակունքները հայկական մշակույթում են: Նախաքրիստոնեական ժամանակներում հայերս մուղամի տարատեսակներ ենք ունեցել: Դրանք կիրառել ենք ծիսական արարողությունների ժամանակ: Մուղամի սահարի տեսակը շատ տարածված է եղել ու ծիսական մի ամբողջ արարողակարգ է եղել: Այն հեթանոս հայերի արեւածագի ծեսն է եղել»,- մուղամին պատմական հպանցիկ հայացք գցեց Հովիկ Սահակյանը: Մուղամ գրառող հայտնի վարպետներ ենք ունեցել, որոնք մեծ անուն են վաստակել նաեւ Ադրբեջանում: Նրանք ուսումնասիրել են մուղամի ակունքներն ու պատմությունը, ստեղծել մուղամի դպրոց ու երաժշտության այս ժանրը դրել գիտական հիմքերի վրա: Թառահար, մուղամի վարպետ Սողոմոն Սեյրանյանի, դուդուկի մուղամի վարպետ Կարո Չարչօղլյանի ստեղծած դպրոցները հետեւորդների մեծ բանակ են ունեցել նաեւ Ադրբեջանում: Չարենցի անվան գրականության եւ արվեստի թանգարանում պահպանվում են ադրբեջանցիներիՙ Չարչօղլյանին ուղղված նամակներըՙ որպես իրենց մեծ ուսուցչի: Հայկական երգ-երաժշտությունը, նվագարանները լիովին ուսումնասիրված ու բացահայտված չեն: Հին հայկական երգ-երաժշտությունը լիարժեք պատկերացնելու համար այն պետք է ճիշտ հնչեցնել, իսկ դրա համար անհրաժեշտ գործիքներ են պետք: Այդ նվագարանները վերականգնելու խնդրից բացի, կանգնած ենք ավելի օրհասական հարցի առջեւ: Չգիտենքՙ ինչ հնչողություն են ունեցել վինը, բարբութը, ջնարը, բայց մեր ժամանակներում ինչպե՞ս ենք վարվում թառի, քամանչայի, սազի, ուդի հետ: Սազի դպրոց կարող ենք ասել արդեն չունենք: Այս գործիքներն Ադրբեջանում առաջ են մղվում ու լայն կիրառում ունեն: Պարզ է, որ ադրբեջանցիների թիրախը մենք ենքՙ ցույց տալու աշխարհին, թե իրենք իրենց «ազգային մշակույթին» կառչած են: Մինչդեռ մենք ազգային նվագարաններ պատրաստող վարպետների նոր սերունդ անգամ չունենք: Եղածները ծեր են ու մատների վրա կարելի է հաշվել նրանց: Եթե այդ վարպետների գործը չշարունակվի, թառը, սազը, քամանչան, ուդը եւ հայկական մյուս նվագարանները թանգարանային նմուշներ կդառնան ու կհամալրեն Ոսկեդարի ու Միջնադարի մոռացված գործիքների շարքը: |
