ԼԻՆԵԼՈՒԹԵԱՆ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԸՙ ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ Սարգիս ՎԱՀԱԳՆ Թեքեյան մշակութային միության կազմակերպմամբ հունիսի 27-ին Գլենդեյլի քաղաքային գրադարանի դահլիճում տեղի է ունեցել գրական երեկո նվիրված կալիֆոռնիաբնակ բանաստեղծուհի Թամարա Հովհաննիսյանի ստեղծագործություններին: Գլխավոր բանախոսը եղել է տաղանդավոր արձակագիր եւ գրադատ, մեր թերթի հավատարիմ աշխատակիցներից Սարգիս Վահագնը, որի ելույթըՙ ստորեւ:
Միշտ չէ որ բախտ կը վիճակուի ներկայացնելու իսկապէս տաղանդաւոր բանաստեղծ մը: Տաղաչափական ծանծաղուտին մէջ սովորական դարձած է աջ ու ձախ շռայլել «բանաստեղծ»ի վսեմական կոչումը յանգ ու չափի հասարակ որսորդներուն: Այսօր սակայն, մեզի վիճակուած է այդ բացառիկ բախտը, եւ ես մեծ հաճոյքով պիտի ջանամ ներկայացնել իրաւ բանաստեղծ Թամար Յովհաննիսեանըՙ որպէս վկայագիր ունենալով իր բանաստեղծական վերջին հատորըՙ «Լինելության համանվագ»ը: Նորեկ մը չէ ան բանաստեղծական անդաստանէն ներս: Նախ, մօտ քսան տարիներու լուռ եւ հետեւողական ջանասիրութեամբ իր զարգացող սէրը կայ գրականութեան հանդէպ, հարուստՙ խոկումներով, խորացումներով եւ անշուշտ փորձարկումներով: Ան նախընտրած եւ դիմած է մեր բանաստեղծութեան ակնաղբիւրինՙ Վահան Թէքէեանի սիրերգութեան, անկից ներշնչուելու, տոգորուելու եւ ինչու չէՙ նաեւ սորվելու քերթողական արուեստի հրայքն ու նրբութիւնները, եւ խոր ներթափանցումներով լոյս աշխարհ բերելու իր «Վահան Թեքեյանի սիրերգությունը» սքանչելի ուսումնասիրութիւնը, արժանանալով Երեւանի Մանուկ Աբեղեանի անուան գրականութեան հիմնարկութեան շնորհած Բանասիրական գիտութիւններու թեկնածուի պատուաւոր կոչումին:*) Ունի նաեւՙբանաստեղծական առաջին հատորըՙ «Կինը» խորագիրով: Գեղեցիկ զուգադիպութեամբ մը, ճիշդ այս օրերուն, երբ կը վերընթերցէի Նիկողոս Սարաֆեանի նշանաւոր յօդուածը Վահան Թէքէեանի մասին, հոն հանդիպեցայ լինելութեան եւ բանաստեղծութեան զուգահեռ սահմանումի մը, զոր կ՛ուզեմ մէջբերել իր յայտնաբերող բնոյթին համար: Բանաստեղծութիւնը, կ՛ըսէ Սարաֆեան, «...կապտել է իրերուն եւ էակներուն խորէն հոսող հոսանքը: Իսկ լաւագոյն բանաստեղծութիւնը այն է, որ կը ձեւաւորուի ներքին, մարդկային ողբերգական Լինելութեան մէջ»: Արդարեւ, «Լինելության համանուագ»ը իր 480 էջերուն մէջ կը պարփակէ լինելութեան այդ բարդ ու ներքին յուզաշխարհը, ուր լուռ, բայց խոր ալեբախումներ կը ծաւալին, ողբերգականէն մինչեւ լաւատեսութեան նշոյլներուն հասնող եւ որոնք կը հարթեն լինելութեան մը դժուարին ուղին, կերտումն ու բիւրեղացումը իր բոլոր հանգրուաններով, իր մութ ու լոյսերով: Պատահական չէ, որ բանաստեղծը, այս յուզաշխարհը երկնած ու ձեւաւորած է համանուագի մը տարազով, անոր սովորական չորս ներքին բաժանումներուն փոխարէն, ութ մասնաբաժանումներ տալով անոր, դիպուկ ու խօսուն ենթախորագիրներու տարազով: Համանուագի մը նմանողութեամբ, միահիւսուած եւ միաձոյլ ամբողջութիւն մը կը կազմեն անոնք, ստեղծելով մթնոլորտի, կացութեան եւ հոգեվիճակներու ուրոյն աշխարհ մը, ուր բանաստեղծութիւնը կը թեւածէ տիրաբար: Թամարային համար լինելութեան հասկացողութիւնը ֆիզիքական գոյակերտումէն շատ աւելի անդին գացող, ներքին, հոգեկան ապրումներու տառապալից ձեւակերպումն է, իր այլազան փուլերուն ընդմէջէն անցնողՙ սկսեալ երազանքի, սիրոյ, վերացումի, մենութեան եւ մանաւանդ յուսախաբութեան եւ դժգոհութեան ընկալումներով: Իր հիմնական դժգոհութիւնը անյարիր շրջապատն է: Նիւթապաշտ աշխարհը, խաբէութեան եւ կեղծիքի մթնոլորտը, որուն անհեթեթութեան եւ կարծրութեան բախուելով, գեղեցկութեան, բարութեան եւ արդարութեան ծարաւի իր հոգին կը տառապի յուսախաբութեան մորմոքով: Ցաւագին, այլատեսակ դիպուածներ ու կացութիւններ կու գան սաստկացնելու իր հոգեվիճակին այդ լարուածութիւնը, ուր շեշտուած է նմանապէս պանդխտութեան, օտարութեան առթած տուայտանքն ալ: «Հոգնած է մոլորակն իմ, Հոգնած անցուդարձից այս խելահեղ, Խոստումներից աղմկոտ ու սին, Դավերից, ցավերից նոր ու հին: Հոգնած է մոլորակն իմ մեզանից, Ու անտարբերությունըՙ թռչուն մեռած, Պարզել է թեւերն ազատ, Քամիների խաբուսիկ ելումուտինՙ Ապրելու խաբկանք ցավագին: Մենք հանեցինք հողի աչքերը կանաչ Ու երկնաքերեր առաքեցինք ձիգՙ Մոտեցնելու համար մեզ Վերինին, Ու կշեռքը ներդաշնակության Կաղացող շան ոտք դարձավ»: Այս բոլորին դէմ յանդիման, զարմանալի չէ որ բանաստեղծը երբեմն ուղեկորոյսՙ տրտնջայ ու ողբայ. «Ես փետուր եմ շվարած, երկրի-երկնքի արանքում, Տարուբերվում եմ քառուղիներում անհայտության» : Բանաստեղծին բախումը միայն արտաքին աշխարհին հետ չէ, այլ նաեւ ինքնիր դէմ իսկ, որովհետեւ, ինչպէս կը խոստովանի ինք եւ կ՛ըսէ. «հոգիս երկնչող մանուկ է...», որ տակաւին լրիւ չէ գտած լինելութեան իր ուղիները, եւ ապաստաններ կը փնտռէ իր հոգեկան մաքրութիւնը փրկելու համար: Իսկ բանաստեղծին համար ի՞նչ ամրակուռ ապաստանՙ քան իր ներշնչումներու աշխարհը, իր բազմածալք ապրումներն ու ստեղծագործական տարերքը, որոնց արտայայտման միակ միջոցը բառերն են ու լեզուն: «Հոգիս ապաստան է գտնում մեղեդիների մեջ Դժվարահունչ ու հոգնած իմ լեզվի, Ու ամփոփում ուժն այն, Որը դեռ ապրեցնում է ինձ:» «...Փարվում եմ հենց քեզ, Լեզու իմ, ոգիդ իմ հեզ գոյության... Ընկեր իմ միակ, հույս անդավաճան, Տիեզերական առուփախի մեջ Դու ես ապաստան հոգուս փրկության»: Իրադրութեան այս լարուածութեան մէջ, բացարձակ լոյսեր, հեշտ ճշմարտութիւններ չկան բանաստեղծին իմացութեան համար, այլ միշտ երկուութիւն մը կը չարչրկէ իր հոգին. «Կիսաբաց դուռ եմ, որի շեմին Դրախտն ու դժոխքը դրացիներ են, Ու աչքերսՙ հոգնած պատուհաններ Մերթ իմ դրախտի, մերթ իմ դժոխքի, Դրանք ապրեցնում են ինձ Թռիչքի ու անկման, գտնումի եւ կորուստի Սարսափախառն հրճուանքների մեջ...»: Այս բոլոր գալարումներուն մէջ սակայն, վհատութիւնը տիրական չի մնար: Ի վերջոյ, իր մենութեան արգելարանէն դուրս, ընդվզումը սրբազան կը պոռթկայ արարչութեան անողոք վճիռին դէմ . «Ինձ թեւեր տուր, Տե՛ր, Երկինքՙ երազում ճախրելու համար»: Սէրը, որ կոչուած է ըլլալու փրկութեան իր «երկինք»ը, կարեւոր կռուան մըն է թէեւ, բայց զուարթ, զուլալ ու պայծառ ապրումներու այն նուաճումը չէ տակաւին, մինչդեռ բանաստեղծին ամբողջական տենչանքն է հասնելու անոր երանութեան, նուաճելու զայն որպէս լրումը իր լինելութեան: «...ես իմ ներսում կուտակված սիրուց Մեռնել եմ ուզում Քնքշության նվաղկոտ ծալքերի մեջ, Քանզի սիրում եմ ինձ եւ աշխարհն եմ սիրում... Իմ երգերում հյուր լինելն ուխտագնացություն է, Որից հետո ապրողները չեն սարսափում մահից, Քանզի սերն ինքը երկնային լույսի պես Գալիս, քնքշորեն անցնում է Նրանց հողեղեն ու հոգնած ավիշներում»: Սէրը ամէն բանէ առաջ ինքնաճանաչման, ներքին ինքնախուզարկման կարեւոր դրդապատճառ է, որոնելու եւ գտնելու նախ ինքզինք եւ ապա ինքզինքին ընդմէջէն ճանչնալու եւ նուաճելու սիրոյ միակ կռուան միւսը: Հիանալի պատկերային եւ փոխաբերական մերձեցումով, Յուվհաննիսեան բնորոշած ու նուաճած է այդ պահն ու հոգեվիճակը. « Սիրում եմ փաթաթվել, փարվել ինքս ինձ Ու մխիթարել ինձՙ ինձմով, Երբ սնամեջ անոթ է դառնում տարածքը, Ուր տեղակայվում ենք երկուքով... Մինչ զրույցները մերՙ թռչուններ կույր, Իրար են զարնվում օդում, Ցավ են պատճառումՙ փետրաթափ անելով Մեր անցյալըՙ հազարան հավքի պես սիրուն, Մեզ այցելած հանկարծ ու լքած հանկարծակի... Սիրում եմ փարվել ինքս ինձ Ու որոնել ինձ քո աչքերով, Որ գտնեմ քեզ»: Լինելութեան յաղթարշաւին հիմնական նուաճումն ու պսակումն է, ուրեմն, Սէրը: Անով, լաւատեսութեան լուսամուտներ կը բացուին եւ կեանքը կ՛իմաստաւորուի եւ կը գեղեցկանայ, այնքա՛նՙ որ բանաստեղծը կը յորդի անոր վարար ջուրերուն հետ. «Իմ ափերի մեջ լուսաբացներ կան, Որ տրտմությունն են սրբում քնքշանքով, Ցուրտ գիշերներիՙ խռով աչքերից, Ու ժպտում օրվան ջերմիկ խոստումով, Ասես մեր միջեւ չի փոխվել ոչինչ: Ես եմ արյունը լինելությանդ ռիթմերը սնող, Ինձնից զատվելըՙ զատվել է քեզնից»: Այս գլխաւոր թեմաներուն առընթեր Թամարա Յուհաննիսեան ունի նաեւ անջատ, որոշ համախմբումի մէջ չպարփակուող միաւորներ, որոնք ինքնին բանաստեղծական նուաճումներ են իրենց կուռ բովանդակութեամբ եւ ուրոյն արուեստով: Անոնցմէ կ՛ուզեմ անպայման մէջբերել գոնէ մէկ հատը, որպէս նմոյշ, ուր յուզականութիւն եւ մտածում կը հոսին հեզասահ ընթացքով եւ հազիւ նշմարելի պատկերներով կը փոթորկեն ընթերցողի հոգին, բացայայտելով ժամանակաշրջանի մը անպատմելի ողբերգութիւնը զոր Մեծ եղեռն կը կոչենք: « Մայրս չուներ օր ծննդյան: Տեսիլքի պես կա՜րճ, վաղանցի՜կ, Եկավ, չքացավ աննկատ, Անտրտունջ, անաղմուկ անցավ: Մայրս չուներ օր ծննդյան Ու չգիտեր ոչին՜չ, ոչինչ ինքն իր մասին, Ասես թէ վայր ընկնող աստղ էր, Որ մարմրեց մի ակնթարթ Ու չքացավ ճամփի կեսին: Վերհուշը իր երազ էր կարճՙ Տեսիլքի պես անիրական, Ձայնըՙ ընծա Վերից, Շուրթերըՙգիրգ, մատներըՙ չքնաղ, Կուրծքը լեցո՜ւն, աչքերըՙ ջինջ, Մայրս չուներ ոչինչ, ոչի՜նչ... Բայց իրենով մենք ունեինք Երկինք ու հողն ու նրանց մեջՙ Պահված կյանքի հեքիաթը ջինջ: Մայրս չուներ օր ծննդյան, Ու չգիտեր ինքն իր մասին Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ...»: Կարճ, բայց հիմնականը ընդգրկածՙ բանաստեղծական թովիչ շունչով եւ պարզ բառերու շարահիւսումով, հիանալի պատկերուած են հոս հայ մօր նկարագրային գիծերը եւ մանաւանդՙ մայր դարձած եղեռնապուրծ, որբ աղջնակներուն իրավիճակը, բացայայտուածՙ «Մայրս չունէր օր ծննդեան», այնքան խօսուն ձեւակերպումով: Վեհն ու գեղեցիկը ընդելուզուած, առանց մեծաբարբառ շռայլանքի: Այս նմոյշով իսկ, անուղղակիօրէն, բնութագրած եղանք բանաստեղծուհիին արուեստի հիմնական յատկանիշները. պարզութեան պարունակովՙ խորութիւն եւ ներքնապեղումՙ վասն ինքնաճանաչման եւ ինքնակերտումի, արտայայտուածՙ բնականօրէն հեզասահ, վճիտ եւ հիւթեղ լեզուով մը, որ արեւելահայերէնն է, ամբողջովին ձերբազատուածՙ ընդհանրացած օտարաբանութիւններէն ու գաւառային անհարթութիւններէն, եւ, ինչո՞ւ չէ, նաեւ բարեխառնուածՙ արեւմտահայերէնի ալ շունչով ու բոյրով: Իսկ ոճը, որ դրոշմն է անհատականութեան, անբռնազբօս է, առանց ջանքի, անարգել կը հոսի վճիտ ու մեղմածուփ եւ կը թափանցէ ընթերցողին հոգիէն ներս, հոն ստեղծելով նոյնանման ապրումներ կամ փոթորկումներ: Թամարան ունի պաշտամունքը հայոց լեզուին ուՙ «Բառերը արտացոլումներն են մեր հոգիների, Շողի պես ցրված էջերում, Բառերն աստվածներ են, որ կյանքի են կոչում Ապրումներ ու հույզերՙ վաղամեռ ու սառած... Բառի հզորությունը հղկված ադամանդ է, Լույս է գերեվարված հազարաշեղջ հատումների մեջ...»: Պէտք է նաեւ անդրադառնալ իր պատկերներուն, որոնք շռայլօրէն կը պատկերազարդեն իր էջերը եւ որոնցմով կենդանութիւն, շնչառութիւն եւ շարժում կը ստանան իր քերթուածները: Անոնք արուեստակեալ չեն, այլ կու գան ինքնահոս ձեւով, բնականօրէն, պահին եւ հոգեվիճակներուն պահանջով, եւ կը բացուին լուսարձակներու պէս, գաղափարն ու զգացումը լուսաւորելով եւ ցայտեցնելով: Օրինակՙ երբ ան կ՛ըսէ. «Թող մեղեդի հագնի հոգիս», իսկապէս որ մեղեդիներ կը հագուեցնէ մեր ալ հոգիներուն: Արդէն ա՛յս է կախարդանքը, որ քերթուածը կը վերածէ վճիտ բանասատեղծութեան: Որմէ ներս Թամարան մուտք կը գործէ արդարեւ, ինքնավստա՛հ նուիրումով: Գալուստը հազա՛ր բարի: *) «Ազգ»ը անդրադարձել է այդ աշխատությանը 2014 թ. մայիսի 30-ի համարում: Ծ.Խ.: Լոս Անջելես | 
