ՆՈՒՅՆ ԳԵՏԸ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՆԳԱ՞Մ Ալեքսանդր ԹՈՓՉՅԱՆ Ազատ խորհրդածություններ Դավիթ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ «Իմ առաջին գիրքը» ժողովածուի առիթով Այս գիրքն ինձ համար սկսվել է ճիշտ 50 տարի առաջ, երբ Դավիթը, Սովետների փողոցի նշանավոր «մառոժնիանոցում» [1], բառացիորեն «վրես կարդում» էր իր առաջին, բայց ամենեւին ոչ անհամարձակ քերթվածները: Այդ շրջանում ես արդեն բախտ էի ունեցել «վայելելու» քիչ թե շատ ծանոթ, բայց հիմնականում թոթովախոս ու ինֆանտիլ երիտասարդների ոտանավորները, որոնք պարզապես տաղտուկ էին պատճառում իրենց գեղջկական միապաղաղությամբ ու վաղածանոթ հնավանդությամբ: Այդ օրն առատորեն խմեցինք «բրյուտ» շամպայն (գինը 2ռ. 47կոպ.), եւ Դավիթն իր հարձակողական արտասանությամբ կարդաց բանաստեղծությունների մի տպավորիչ տրցակ: Մանրամասներն այսօր մոռացվել են, բայց երկու բան մնացել է հիշողությանս մեջ. քսանամյա հեղինակի վճռականությունըՙ լսելի լինելու իր ձայնով, հասկացված լինելու այնպես, ինչպես ինքը հատկապես կուզեր, եւ ոչ այլ կերպ: Տարբերվում էր նաեւ, այսպես ասած, նրա թեմատիկան կամ թե ծանոթ թեմաները մշակելու կերպը: Եթե սիրային բանաստեղծություններ էին, ինչն անխուսափելի էր այդ տարիքի համար, ապա ոչ այնպես, ինչպես մյուսների մոտ, որ գրում էին ավելի շատ բիոլոգիական մղումներով, շատ անգամ առանց հասկանալու, թե ի՛նչ են գրումՙ ծամծմված, միապաղաղ բառեր, գրեթե ծերունական մաշած հույզեր: Այդ օրն ընթերցված բանաստեղծություններից մի քանիսը կարծես զետեղված են այս գրքում: Մյուսն անսպասելի մի մոտիվ էր (եթե դա կարելի է «մոտիվ» համարել), որն ինձ պարզապես զարմացրեց. էրոտիկ, սեռազգայուն, կրքահորդ բանաստեղծությունների մի ամբողջ շարք, մի հիմնական «պերսոնաժով»ՙ ծիծառատ նեգրուհի, որ քոչում էր բանաստեղծությունից բանաստեղծություն: «Պատանուս լիբիդոն», պիտի գրեր նա ավելի ուշՙ այս գրքի վերջաբանում: Այդ հանդիպումից բառացիորեն մի քանի օր առաջ, Մոսկվայում, բախտ էի ունեցել փակ դիտումների ժամանակ Ֆելլինիի ֆիլմերը նայել, որոնցում ներկայացվում էր բեմադրիչի պատանեկան ֆանտազմների հերոսուհինՙ ի դեմս մարմնեղ Սարագինայի: Ցավոք, Դավիթն իր հասուն շրջանի գործերում, ի տարբերություն մեծն իտալացու, մոռացավ իր սեւամորթ Սարագինային: Ինձ համար հայտնություն էր, որ Դավիթը գրում է, եւ ինչպես երեւում էրՙ վաղուց: Այդ տրցակըՙ քառասուն-հիսուն բանաստեղծություններ, մեկ օրում չէր ստեղծվել: Դա զգացվում էր ոճական, թեմատիկ եւ տոնայնության տարբերություններից: Ես գիտեի նրան որպես ընթերցասեր, հատկապես ժամանակակից արեւմտյան գրականություններով հետաքրքրված, որոնք նա փնտրում էր ոչ միայն «Ինոստրաննայա լիտերատուրա» կամ մոսկովյան մյուս ամսագրերում, այլեւ Թեհրանում լույս տեսնող «Նոր էջ» հանդեսում կամ Բեյրութի «Բագին»-ում, արգելված մամուլ, որը մեր ծնողների շնորհիվ պարբերաբար ընկնում էր մեր ձեռքը եւ ծայրեծայր կարդացվում: Այդ ընթերցանությունների հետքը, սակայն, ես չէի տեսնում նրա գործերում: Նա հետո, 80-90-ական թվականներին իր հարազատությունը (բայց ամենեւինՙ ո՛չ ազդեցությունը) պիտի ազդարարեր Չարենցի հետ, բայց այդ օրը կարդացած գործերում (ինչպեսեւ քննարկվող գրքում) այդ հարազատության մասին խոսելու ոչ մի հիմք չկար: Նա գոռում էր ի՛ր անունից, ի՛ր ձայնով եւ ի՛ր խնդիրներով: Կարեւոր չէՙ ինչի մասին եւ նույնիսկՙ ինչպես, կարեւորն էր, «...որ քոնը լինի միայն, միայն քոնը, որ քոնը լինի միայն» (էջ 23): Սեփականը պարտադրելու այդպիսի անզիջում վճռականություն ես չտեսա ուրիշ ոչ մի երիտասարդ հեղինակի մոտ: Ճիշտ է նկատել Աբրահամ Ալիքյանը, որ «...բանաստեղծը, մի ուրիշ կլիմայի իրականության մեջ տեղափոխելով առարկաները, կենդանիներին ու մարդկանցՙ իր սեփական զգայությունների բույրերն ու գույներն է հագցնում նրանց, առանց մտահոգվելու, թե շրջապատը ի՛նչ միջօրեականների տակ է ապրել մինչ այդ» [2]: Կես դար հետո, հայացք նետելով Դ. Հովհաննեսի անցած ուղուն, զարմանալի եւ կուռ մի ամբողջություն եմ տեսնում նրա քերթողության մեջ: Նույն Դավիթն է ամենուր, բոլոր ժողովածուներում (անկախ այն բանից, թե քաղաքական ինչպիսի համատեքստերում ու եղանակներում են լույս տեսել), նրաՙ մարդ տեսակի ամբողջ պահվածքում, իր ճիշտ ու սխալ քայլերում եւ մշտապես անբարեկարգության, ավելի ճիշտՙ հակառակության մեջ գտնվելու նրա բացառիկ եւ անուղղելի տաղանդում: «Միապաղաղությո՛ւն»,– կշտապեն աղաղակել ոմանքՙ դյուրությամբ հանցանշան գտած ապիկար քննիչի տղայական հրճվանքով: «Միայն թեՙ ո՛չ այդ բառը»,– կասենք մենք: Թերեւսՙ «նույնություն», բայց ոչ հոգնեցնող, քանի որ Դավիթն ապացուցեց իր ութատողերում, որ «անփոփոխը հարափոփոխ է» [3]: Բայց քանի որ այսօր ուրիշ բառ գործածեցինք, ասենք, որ անսպառ տաղանդ ունի անվերջանալի զանազանություն տեսնելու նույնության մեջ: «Նույնությունը»ՙ բանաստեղծի ԻՐ առաքելության գիտակցումն էր, ասես իր հավատարմությունն ամբողջ կյանքում կամովին փորձության ենթարկերՙ անցկացնելով ամեն ինչի միջով, ասես պիտի ինքնիրեն ապացուցեր իր նվիրվածությունն այդ բացառիկ դերակատարությանը, որ վստահվել էր նրան: Այդպես անձնուրաց ու հետեւողական էին կրակի պահապանները նախնադարում, նրանք քաջ գիտեին, որ ամբողջ տոհմի լինել-չլինելը իրենցից է կախված: Գրեթե միեւնույն կացությունն է այստեղ. հասարակության բարոյական տոնուսը կախված է իրենից, ինքը պիտի մշտապես վառ պահի կրակը մարդկանց մեջ: Բանաստեղծ-անհատի այս երեւույթը 60-ականների բնորոշ արտահայտությունն էր, որ առավել ուժգնությամբ, երբեմն մաքսիմալիզմի հասնող ծայրահեղություններով դրսեւորվեց Դ.Հովհաննեսիՙ թե՛ մարդ-անհատի, թե՛ բանաստեղծի անցած ուղում: Ասես դատապարտված էր այդպիսին լինելու: Ասես հունական ողբերգության անխմբագրելի ճակատագիրն էր: Կամ գուցե մի alter egoՙ ի վերուստ նրանում դրված, որ ուղղորդում էր նրա յուրաքանչյուր արարքն ու խոսքը, եւ անգամ ամենաբուռն ցանկության դեպքում նա չէր կարող փոխել իր կյանքի եւ գործունեության «երթուղին». ...բայց ոտքերս նորից իրենց ճամփան կերթան, բայց օրերս նորից – ես այսպես պիտի ապրեմ: Դատապարտվածության զգացումը, որ ընթերցվում է նրա առաջին իսկ քայլերից, «էն գլխից որոշված» լինելու պատճառով չէ, այլ անսխալ կանխազգացում է, որ ինքը մշտապես «սպիտակ ագռավ» է լինելու, որ հայտնվելու է թշնամական միջավայրում: Նա եկել է հերոսականի ակնկալիքով, բայց դեմ առել բանալ անտարբերության: Նրան այլեւս սպասող չկա: Նա «ուշ-ուշ» եկողներից է, բայց այս անգամ, ավա՜ղ, ուշացած, եւ ո՛չ իր մեղքով: Ներկայացման ինտրիգը եւ դեկորները փոխվել են, դահլիճում էլՙ ուրիշ հանդիսատես է: Իսկ ավելի ճիշտՙ ոչ ոք չկա: Բայց դա արդեն նշանակություն չունի, նրա պոեզիան դառնալու է ագրեսիվ, մոնոլոգիկ դեկլամացիաՙ ի հեճուկս ակնթարթի մեջ փոխված եւ խլացած կամ անհետացած ունկնդրի. Ես եկա, ես եկա մի օր – անզուսպ, կատաղի ու մոլեգնած, գարնան անակնկալ, հորդ անձրեւի նման, եւ անցողիկ ջրերի մեջ ոտաբոբիկ ու մերկ կանգնած, եւ անտանելի մորուքս ցցած դեպի վեր – սկսեցի ես իմ որձ քերթվածները մռնչալ,– բայց մարդիկ փախան ու կուչ եկան իրենց տներում տաք, հայհոյելով ե՛ւ ինձ, ե՛ւ անամոթ տողերը իմ պերճ... Դասալիք ունկնդրի խուլ ականջին գոռալու այս արվեստը հետագա գրքերում նորանոր արտահայտություններ է ստանալու, որոնցից ամենաբնորոշը սեփական տողերը հանգամանալից մեկնաբանելուՙ գրքից գիրք ահագնացող միտումն է, ասես ընթերցողից պահանջելու է, որ իրեն կարդան այնպես, ինչպես ինքըՙ հեղինակը կուզեր, եւ ոչ այլ կերպ: «Ավարտի պահերի բանաստեղծը»: 1975թ. այսպես էինք վերնագրել մեր գրախոսությունը, որն ի թիվս մյուսների զետեղված է այս գրքում: Դա ավելի շատ մեր ներքնատեսության թելադրանքով էր, քանի որ հոդվածում, մի շարք պատճառներով, հստակ չի բացատրված, թե ինչուՙ «ավարտի»: Հնարավորինս ճիշտ մեկնությունը պիտի գրվեր քառասունվեց տարի հետո, ութատողերին նվիրված վերոնշյալ մեր հոդվածում. «Ասպարեզ գալով անցյալ դարի 60-ականների վերջին, նա միանգամից դրսեւորվեց որպես բեկումնային ժամանակաշրջանի հարազատ վավերագրողը: Նա բանաստեղծորեն գիտակցված իր առաջին քայլերն արեց երկու ժամանակների տեկտոնիկ կոտրվածքի արանքում. ավարտվում էր խրուշչովյան «ձնհալի» կարճատեւ ժամանակաշրջանը եւ ծածուկ ու կատվաքայլ վերադառնում էր տոտալիտարիզմը: [...]: Երկու հակադիր էությունների մեջ ասպարեզ իջնող բանաստեղծին երեւույթները ներկայանում էին երկու երեսներովՙ ճշմարիտ ու եղծված, պատանեկան ոգեւորության վրա միանգամից սառցաջուր էր լցվում, խթանող սկիզբն ստանում էր մահավարտի բնույթ: Ուրախության մեջ նա տեսնում էր թախիծ, իսկ թախիծը վերածվում էր դառնագին խանդավառության: Քսաներեք տարեկան «քնարական հերոսը», դեռ մի կարգին կյանք չվայելածՙ կյանքի պղտոր ջրերի հետ գնում էր «դեպի ծովերը, դեպի ծովերը, դեպի մահ»: Կեցության երկու ծայրաբեւեռներըՙ սերը եւ մահը, ճիշտ այսպես նույնացել էին art nouveau-ի արվեստում եւ այդ հոսանքին հարող Ռուբեն Սեւակի պոեզիայում, ուր սերըՙ կյանքի ակունքը(սեր-ակը), միանգամից դառնում էր մահվան ակունք(սեւ-ակը): Էքզիստենցալիստների հանրաճանաչ բանաձեւը փոքր-ինչ խմբագրելով կարող ենք ասել, որ սերը դառնում էր ակնթարթային գոյություն մահվան համար: Հոռետեսական եւ մանավանդ անկումային այս կենսափիլիսոփայությունը, որ ծնունդ առավ քսաներորդ դարասկզբին, տասնյակ միլիոնների ոչնչացմանՙ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ճշգրիտ կանխազգացումն էր. ինչո՞ւ սիրել (ինչո՞ւ ապրել), երբ միանգամից պիտի դառնաս մահվան ճարակ: Վախճանականության նման տրամադրություններ ենք գտնում Դ.Հովհաննեսի «Առաջին գրքում»: Տոնակատարության հաջորդ օրն իսկ նա գուշակում է «այսօրվա անուրախ արթնացումը»: Աշնային մեղեդիներ ենք լսում շարունակՙ էջից-էջ, սակայն ո՛չ տերյանական թախծով կամ էլ վեռլենյան spleen-ով հագեցած եւ նրբագեղորեն էսթետվող, այլ ջրափոսերում դանդաղ փտող տերեւներով: Իսկ «Առավոտ– գիշերվա հիվանդ անձրեւից հետո» բանաստեղծության մեջ նրա «տխուր, տանջալից ու խորհրդավոր» օրերին սփռվում է գորշ լույս – անխուսափելի գորշ մի լույս, որ սառն ու դանդաղ ողողում է իրերը մեռած... Գարուն եւ ամառ չապրածՙ բանաստեղծի «քնարական հերոսն» ազդարարում է. «Աշուն է հիմա – բաժանումի շրջան» եւ հանգում այսպիսի եզրակացության. Ասում ենՙ ծերերն են աշնանը սիրում, մենք ծեր էինք... Իսկ սիրային մյուս բանաստեղծություններում, ուր աշուն չկա, չկա նաեւ հրճվանք եւ լավատեսություն, բայց առկա է հեգնանքը. բանաստեղծը հեգնում է իր իսկ սերը, ասես համոզելու համար ընթերցողին, որ շատ չի հավատում իր գրածին, այլ պարզապես տուրք է տալիս «թեմայի» պարտադիր մշակմանը: Եվ քանի որ արդեն «ծեր» է, ապա կարող է խորհուրդներ տալ սկսնակին. Դե, մի վարանիր, համարձակ անցիր դուռը շինության այս պատկառազդու: Անցա՞ր: Դե, զգույշ, ուշադիր եղիր, տե՛ս, հակառակորդ բանակն է գալիս պոչդ խուզելու: Այս բանաստեղծության մեջ, սակայն, զարմանալին այն չէ, որ քսանմեկամյա սկսնակն արդեն խորհուրդներ է տալիս իրենից փոքր-ինչ ջահել եւ նույնիսկ ահել սկսնակներին, այլ որ ապշեցնող ճշգրտությամբ ներկայացնում է հալածանքների այն սցենարը, որ հետագա տասնամյակների ընթացքում, մինչեւ արցախյան շարժում, պիտի հետեւողականորեն եւ սադիստաբար կիրառվեր մի ամբողջ սերնդի հանդեպ: Ասել է, թեՙ «ջերմ ընդունելությունը» նրան անակնկալի չբերեց, զի լավ գիտեր, թե ուր է գալիս եւ ինչ է իրեն սպասվում: Ուստի գալիս էր զեն ու զրահով, մարտի մեջ մտնելու վճռականությամբ լցված: Այս հարցում է, որ Դ.Հովհաննեսի վախճանականությունն էականորեն տարբերվում է art nouveau-ի ֆաթալ մահազգացումից [4]: Նա հեռու է դեկադենտական ապոկալիպսյան գեղագիտությունից, անկումայնության ոչ մի նշույլ եւ, հատկապեսՙ անձնատուր լինելու ոչ մի ցանկություն չկա նրա վաղ, ինչպեսեւ հետագա շրջանի բոլոր գործերում: Ընդհակառակը, նա գալիս է իր «որձ քերթվածները մռնչալու», պոետական յուրահատուկ հանդգնությամբ սադրելու «պրոմենադի ելած բարեկիրթ քաղաքացիներին», եթե անգամ գիտի, որ այդ մենամարտում հաղթողն ինքը չի լինելու: Նա գալիս է մտնելու այն ժամանակի, պոետական համաշխարհային այն համատեքստի մեջ, որն ի վերուստ հատկացված էր նրան եւ իր սերնդին: Ահա ինչու նա համոզված է եւ անդրդվելի: Ահա ինչու նրա պոեզիան սկզբից մինչեւ այսօր եղավ հարձակողական, երբեմնՙ դեցիբելների անթույլատրելի խախտումով [5]: Դա նրա ներսն էր, որ իրենից ավելի իմաստուն էր, եւ ներսն էր թելադրում յուրաքանչյուր բառն ու քայլը: Հետագայում, մանավանդ անկախությունից հետո, այդ հարձակողականությունն ուրիշ, առավել երգիծական, նույնիսկ ձաղկերգական դրսեւորումներ ունեցավ: Ապացույցՙ «Կուսակցախաղ» պոեմը, մերՙ աբսուրդաթատրոնային իրականության հարազատ արտացոլումը, որը «հնանալով» ավելի ու ավելի արդիական է դառնում: Եվ դեռ պիտի դառնա: «Համաշխարհային համատեքստ»-ը պատահականորեն չհայտնվեց մեր հոդվածում: Մենք արդեն խոսել էինք այդ մասին վերջերսՙ Արտեմ Հարությունյանի առիթով եւ այստեղ նորից պիտի անդրադառնանքՙ ավելի լավ հասկանալու համար Դ. Հովհաննեսի քննարկվող գիրքը, նրա եւ ընդհանրապես «վաթսունականների» սերնդի ճակատագիրը: Ռուս գրաքննադատները, անդրադառնալով այդ սերնդի ստեղծագործություններին, ակունքները փնտրում էին բացառապես խրուշչովյան «ձնհալի» մեջ: Բացատրությունն ընդունելի լինելով հանդերձ մեզ թվում է միակողմանի, քանի որ դա ներքին, զուտ խորհրդային համատեքստն էր: Մինչդեռ անտեսվում էր Միացյալ Նահանգներում, Եվրոպայում եւ Խորհրդային Միության մի շարք արեւմտամետ հանրապետություններում ծայր առած երիտասարդական ընդվզումը քրոնոսյան հասարակության դեմ: Մի շարժում, որն ստեղծեց նաեւ իր մշակույթը. հիշենք Անտոնիոնիի «Զաբրիսկի պոյնտը», բիտնիկների գրականությունը, 1968թ. փարիզյան մայիսըՙ իր բազմազան դրսեւորումներով, ռուսական, այսպես կոչված` «խոստովանային արձակը» իր ըմբոստ, «անհասկանալի» հերոսով, իսկ անցյալ տարի մեր թարգմանությամբ լույս տեսավ շվեյցարացի մեծ գրող Ժակ Շեսսեի «Մարդակեր դեւը» վեպը, հակաքրոնոսյան ընդգծված մի գործ, որը 1973թ. արժանացավ «Գոնկուր» մրցանակին, իսկ քսանհինգ տարի հետո, ի՛ր իսկ երկրում ենթարկվեց խավարամիտ, ավելի ճիշտ, նախանձամիտ քննադատների խմբակային հարձակման: Իսկ մենք, միամիտնե՜րս, կարծում էինք, թե այնտեղ բացարձակ լույս է տիրում: Դա սեփական ճակատագրով ապրելու ձգտում էր, ինքնության տեւական հաստատում, վերջապեսՙ Հայրության պարտադրած կաղապարների մերժում: Այս ընդվզումը գրականության մեջ արտահայտվեց նախեւառաջ սեփական ձայնով խոսելու ձգտումով («...որ քոնը լինի միայն»), հրաժարում դասականության պարտադրանքներից, աշխարհին բացված հայացքով, աշխարհի հետ խոսելու անհագ ցանկությամբ: Ավելի ուշ, ութսունական թվականներին, Դ.Հովհաննեսին քիչ մնաց Չարենցի ուղղակի ժառանգը հռչակեին: Չէի ասի, թե մեծ բանաստեղծն իսպառ բացակա է նրա տողերում, բայցեւ այնքան ներկա չէ, որքան Տերյանը վաղ շրջանի Չարենցում: Եվ այսօր, 40-50 տարի անց, այդ սերնդի պոետների գործերը կարդալիս դժվարանում ես ուղղակի, ընդգծված ժառանգականություն տեսնել հայ բանաստեղծության նախորդած շրջանների հետ: Նրանցից ամեն մեկն իր ճանապարհն սկսեց իրենից: Հիշում եմ, որ Դ.Հովհաննեսն էլ, իր առաջին քայլերն անելիս, պարզապես ապրում էր Մեծարենցով, բայց կարո՞ղ ենք արդյոք հիմա, անգամ խոշորացույցով, այդ պաշտամունքի հետքերը գտնել «Իմ առաջին գիրքը»-ում: Հազիվ թե: Աշխարհի ամենամեծ գետերն անգամ սկսվում են որպես առվակ եւ գնալով լայնանում ու խորանում են: Դավիթ Հովհաննեսն այսօր, քառասուն տարի անց, ասես ուզում է համոզել մեզ, թեՙ իր սկիզբն ու ներկան գրեթե նույնքան լայնահուն են: 1974թ. լույս տեսած իր առաջին գիրքը ներկայացնում է բազմաթիվ լրացումներով ու հավելվածներով եւ, իհարկե, իր բազմաթիվ տողատակային մեկնաբանություններով ու երկարաշունչ վերջաբանով (ես շա՜տ կզարմանայի, եթե չլիներ): Կարդալով այսՙ մոտ երեք հարյուր էջանոց կարմրաշապիկ գիրքը, այն տպավորությունն ունեմ, թե նույն գետն եմ մտնում: Հարցը, սակայն, լոկ ծավալը չէ: Ասածիս հիմնական ապացույցն ինձ համար այն է, որ այսօր, քսանմեկերորդ դարի տասնհինգերորդ տարում, այդ բանաստեղծությունները վերընթերցելիս նույն զգացողությունն ունեցա, ինչ քառասուն-հիսուն տարի առաջ: Նույն տողերն են, որ ասես բիկֆորդյան լարի պես հրկիզվելով վազում են դեպի ավարտ եւ անխուսափելի պայթյուն խոստանում: Այո, այդ տողերից շատերը շարունակում են «պայթել» եւ այսօր, եւ ավելի շատ գուցե այսօր, քանի որ շուրջ կես դար հետո, ամենեւին չհնանալով, իրենց հին վավերականությանն ավելացրել են այսօրվա հրատապությունը: Գիրքն ավարտվում է ռազմաշունչ մի վերջաբանովՙ վերնագրյալ «Ողբ ի վերայ Գլավլիտի», որտեղ հեղինակը շանթ ու որոտ է թափում պատմության գերեզմանոցում հայտնված, սակայն այսօր երբեմն-երբեմն կարոտախտով հիշվող այդ օդիոզ հաստատության գլխին: Գլավլիտն, այո, մեր աչքի լույսը չէր, սակայն նրա վնասն այնքան մեծ եւ ճակատագրական չեղավ, որքան մեր գավառամիտ-անհանդուրժող, աշխարհից անտեղյակ գրաքննադատության խավարամտությունը: Գլավլիտի հետ գործ կարող էինք ունենալ երկու-երեք տարին մեկ, այն էլ ոչ միշտ, մինչդեռ գրական ցերբերները «Ամեն կիլոմետրին, // եւ ամեն տարի // ծերերը պնդաճակատ // երկաթբետոնե ցուցամատով // երեխաներին // ճամփա են ցույց տալիս անընդհատ» (Ժակ Պրեվեր): Նրանք ամենուր էին, ամեն օր էինՙ բոլոր խմբագրություններում, ռադիոյում, հեռուստատեսությունում, ԲՈՒՀերում, նրանք թունավորում էին գրական-մշակութային միջավայրը, եւ նրանց պատճառած վնասն անհամեմատ ավելի մեծ էր: Եվ, վերջապես, Գլավլիտը վաղո՜ւց հանգեաւ ի Տէր, մինչդեռ ցերբերները այսօր էլ կանՙ «նայիրյան չստեր հագած» այդ պրոֆեսոր-քննադատները, քրոնոսյան սպասավորները, որոնք անվրեպ շարունակում են իրենց սեւ գործը: Մի՞թե այդ մասին չէր գրում ինքըՙ Դ. Հովհաննեսը, վաթսունական թվականներին, հենց այս գրքում զետեղվածՙ «Խորհուրդներ սկսնակին» (էջ 77) բանաստեղծության մեջ: Մի՞թե ինքը չէր, որ աղաղակում էր. «Եվ դուք, ավելի վատթար, քան այն Սատուռնը որդեսպան» (էջ 218): Քրոնոսիկներն ու սատուռնիկները փորձեցին մեզ խժռել, բայց ընդամենը ատամ ջարդեցին: Եվ այսօր վաստակած ուրախությամբ եմ փաստում, որ Դավիթ Հովհաննեսիՙ քառասուն-հիսուն տարի առաջ գրված գործերի վրա ժամանակի փոշու նշույլն անգամ չկա, միաժամանակ տխրությամբ ընդունում, որ դա եղավ մեր բանաստեղծության առայժմ վերջին ընդվզումը. «...ու էլ չի լինի մեզանից հետո // ու չի էլ եղել մեզանից առաջ...» (էջ 146),- հեռատեսորեն գրում էր նա դեռեւս 1965թ.: Որդեխոշոշ հայրության դեմ ընդվզող Արտավազդն էլ ժառանգ չունեցավ, նրան շտապեցին կաշկանդել Մասսի խորխորատներում, իսկ ավելի ուշ, արդեն կամոքն հերոսիՙ Ագռավու Քարում: Դավիթն էլ, տարիների հետ, մտավ իր Ագռավու Քարըՙ ութատողերի իր մենախուցը, բայց, ի տարբերություն առասպելի հերոսիՙ լռության երդում չտվեց, մեջքով չդարձավ աշխարհին եւ պայմաններ չդրեց, թե երբ դուրս կգա այդտեղից, այլ շարունակեց ապրել այնպես, ինչպես սկսել էր կես դար առաջ եւ, չենք կասկածում, որ դեռ կշարունակի նույն կերպՙ ապացուցելով, որ հավատարմությունը սեփական սկզբունքներին` տաղանդի անժխտելի դրսեւորումներից մեկն է: 1. Պաղպաղակի այդ տաղավարը գտնվում էր Սովետների փողոցի հենց սկզբում, Դատախազության շենքի եւ Երաժշտական կոմեդիայի թատրոնի միջեւ: 2. «Եկվորի երգն ու ճանապարհը», «Սովետական գրականություն», հունիս, 1975թ: 3. Այսպես էր վերնագրված նրա ութատողերին նվիրված մեր հոդվածըՙ «Անփոփոխի հարափոփոխությունը» («Գրական թերթ», 11 նոյեմբերի 2011թ.): 4. Ի դեպ, Ռ.Սեւակի բանաստեղծություններից մեկի վերնագիրն է սա. «Մահազգացում»: 5. Այս թափը չի նվազելու անգամ 1993թ. գրված հուսահատ հարցից հետո. «Ո՞ւմ ես դու դիմում, բանաստե՛ղծ, // սովյալին պետք չեն տողերըդ...»: |
