ՈՒՐԱՐՏԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ. ՀՆԱԳՈՒՅՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐ Նաիր ՅԱՆ Հայկական լեռնաշխարհում հնագիտական արշավախմբերի ուսումնասիրությունների ու պեղումների արդյունքում ուրարտական ժամանակաշրջանին թվագրվող շերտեր հաճախ են հայտնաբերվել: Ինչ վերաբերում է նախաուրարտական ու հատկապես հետուրարտական շրջաններին, համապարփակ հետազոտություններ դեռեւս չեն կատարվել, հետեւաբար այդ ժամանակահատվածների պատմամշակութային նկարագիրը մենք չունենք: Սա հնագիտության ու պատմագրության ամենակնճռոտ ժամանակահատվածն է, որի ընթացքում Երվանդունիների թագավորությունն է կազմավորվել: 2014 թվականին հայ-իտալական արշավախումբը մասնավոր անձանց հովանավորությամբ Սեւանի ավազանում պեղումներ է սկսել. աշխատանքները շարունակվել են նաեւ այս տարի: Ծովինար գյուղի մոտակայքում, որը հայտնի է Օձաբերդ անունով, դեռ նախորդ դարում հետուրարտական շերտեր են հայտնաբերվել, սակայն մինչեւ վերջ չեն բացվել ու բացահայտվել: Դեռեւս 19-րդ դարակեսին ազգագրագետ, պատմաբան Երվանդ Լալայանը, 1934-ին հնագետ Բորիս Պիատրովսկին են հետաքրքրվել հողի շերտերում թաքնված ուրարտական եւ վաղբրոնզեդարյան հնագիտական ժառանգությամբ: 1904 թվականի մի լուսանկար է պահպանվում, որտեղ հնագետ Սեդրակ Բարխուդարյանը, պարաններով կապկպված, իջնում է ժայռն ի վար: Ներքեւում Սեւանի ջրերն են: Այն ժամանակ լիճը մինչեւ ժայռն է հասնելիս եղել, ու հնագետը ստիպված վերեւից պարանով իջել է, որպեսզի ժայռի վրայի ուրարտական սեպագիր արձանագրությունը կարդա: Հայ-իտալական արշավախումբն արդեն մեր օրերում պեղումների ժամանակ գրավոր վկայությունը կարդացել ու վերծանել է, իհարկե, ոչ էքստրեմալ պայմաններում, որովհետեւ լիճը տարիների ընթացքում բավականին հետ է քաշվել, ու ժայռի տակ վաղուց ցամաք հող է: Արձանագրությունը պատկանում է Ռուսա Առաջինին: Նա հիշատակում է իր նվաճումների մասին, մասնավորապես նշում, որ գրավել է այդ տարածաշրջանում գտնվող 4 եւ լեռներից այն կողմ տարածվող 19 երկիր: Արքան հիշատակում է, որ Ուրտեխե երկիրը միացրել է իր թագավորությանը, իսկ Ուրտեխեն պատմաբանների հավաստմամբ Արցախն է: Սա ամենավաղ հիշատակությունն է Արցախի մասին: Առհասարակ, այս արձանագրությունը հնագետներն ու պատմաբանները չափազանց կարեւոր են համարում, որովհետեւ այն մեկ անգամ եւս վկայում է մեր նախնիների հզոր պետականության, Հայկական լեռնաշխարհում բնիկ-տեղաբնակ լինելու, տարածաշրջանում իշխող, հեղինակավոր դեր ունենալու մասին: Պեղումների արդյունքներից պարզ է դառնում, որ գործ ունենք մի քաղաքակրթության հետ, որը պատկանում է Ք.ա. 10-6-րդ հազարամյակներին: Եվս մի կարեւոր արդյունք. մեր երկրի տարբեր հատվածներում տեղի ունեցած պեղումների ժամանակ ամրոցներին կից տեղակայված բնակավայրեր հազվադեպ են հայտնաբերվել: Միջնաբերդեր, ամրոցներ շատ կան, բայց դրանց հարեւանությամբ հազարամյակներ շարունակ գոյություն ունեցած բնակատեղիներ շատ քիչ են հայտնաբերվել: Այնտեղ, որտեղ դարեր առաջ ապրել է հասարակ ժողովուրդը, ամբողջական ու լիարժեք պատկերացում է տալիս տվյալ ժամանակաշրջանի քաղաքակրթության մակարդակի մասին: Իսկ Օձաբերդի պարագային պեղումների արդյունքում հնագետներին հաջողվել է հստակ տարանջատել կողք-կողքի գտնվող միաժամանակ երեք տեղանքՙ ամրոց, միջնաբերդ ու բնակավայր: Երեքը միասին համապարփակ տեղեկություններ են հաղորդում նախաուրարտական, ուրարտական ու հետուրարտական ժամանակաշրջանների սոցիալական տարբեր շերտերի կենցաղավարության, քաղաքակրթության, ճարտարապետության, մշակույթի մասին: Ամրոցին կից, փաստորեն, բնակավայր է եղել, որտեղ կյանքը եռացել է. մարդիկ հողագործությամբ ու անասնապահությամբ են զբաղվել: Հետազոտությունը հստակ տեղեկություն է տալիս, որ բնիկները նստակյաց կյանք են վարել: Հայտանբերվել են երեք տարբեր ժամանակաշրջանների շերտեր, որոնք ուղղակի հաջորդել են միմյանց: Մինչեւ ուրարտական թագավորության անկումըՙ (Ք.ա. 2-1-ին դարեր) այս բնակավայրը գոյություն է ունեցել: Փողոցներ, անցումներ, կիսակիկլոպյան շինություն, սենյակներ, նաեւ այրված, հրդեհի մատնված տարածքներ, կենդանիների, բույսերի մնացորդներ. պեղումների վերջնական եզրակացությունը մի քանի ամիս անց պարզ կդառնա, երբ գտածոների լաբորատոր ուսումնասիրություններ կատարվեն Հռոմի հեղինակավոր կենտրոններում: Կենդանաբանական եւ բուսաբանական ուսումնասիրությունները, հնագետների համոզմամբ, ամբողջական տեղեկություններ կհաղորդեն հատկապես հետուրարտական շրջանի պատմական շերտերի մասին: Համագործակցությունն իտալացիների հետ հենց այդ նպատակն է հետապնդում, որպեսզի պեղված նյութերն Իտալիայում ուսումնասիրվեն. մեր երկրում տեխնիկական նման պայմաններով լաբորատորիաներ չկան: Հայ-իտալական արշավախմբի համաղեկավար Միքայել Բադալյանն ու նրա գործընկերները սպասում են հետազոտությունների արդյունքներին: |
