ԵՎՍ ՄԻ ՍՊԵՂԱՆԻՙ ՄԵՐ ԲԱՑ ՎԵՐՔԻՆ Վարսիկ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ (Ա. Ասլիբեկյանի «Մերսեդեսը» Երեւանի Պատանի հանդիսատեսի թատրոնում) Ցեղասպանության թեման մխալու է եւ ստեղծագործողների համար ոգեշնչման աղբյուր դառնալու: Այս անգամ երիտասարդ գրող Անուշ Ասլիբեկյանի հոգու տեւական ցավն է ժայթքելՙ հայի մշտնջենական տառապանքի եւ խնկելի օջախի կարոտի բոցով: Անուշը թատերագետների վերջին սերնդից է, որը դժվարությամբ է կայանումՙ ի տարբերություն նախորդի, որը լիաձայն ու արժանավորապես հաստատեց ե՛ւ իրեն, ե՛ւ այդ խորունկ ու նրբագեղ մասնագիտությունը: Նորագույն սերնդից եթե ամենաօժտվածներից Ասլիբեկյանը, Հովհ. Երանյանը, Տիգրան Մարտիրոսյանը, Գայանե Մկրտչյանն ու Կիմա Եղիազարյանը նվազ արդյունավետությամբ են կայանում, ապա դրա պատճառը մեր մամուլը տնօրինողների մեղքով է, որոնք չեն կարեւորում թատրոնի դերն ու կարեւորությունըՙ ժամանակակիցների հոգեմտավոր աշխարհի համար: Ինչ արած, ստիպված կլինենք թատրոնի կարեւորության մասին եղած անհամար ասույթներից հիշեցնել միակըՙ մեր հոգեւոր ամենասիրված ու ժողովրդական Հորՙ Հայրիկ Խրիմյանի մի ասույթը: «Թատրոնն ու եկեղեցին անում են նույն բանը. միայն թե թատրոնն ավելի լավ»: Նշենք, որ Ասլիբեկյանը եւ Երանյանը «շեղվելով» մտան գրականություն եւ արդեն ընթերցողի սեղանի մի քանի ուշագրավ գիրք են դրել: Դա թերեւս ուշադրության չարժանացնեինք, եթե նրանց ինքնարտահայտումն այդքան թարմ եւ ինքնատիպ չլիներ: Երկուսն էլ գրողական թեմա դարձրին ժամանակակից հայի տառապանքը, բայց մեր գրականություն բերին նաեւ բակունցյան հերոսների անաղարտ բնությունն ու առնական հմայքը (միայն Ասլիբեկյանի «Տեղեր»-ը (Գուրգեն եւ Փերի) բավական է դրանում համոզվելու համար: Իսկ Երանյանի տառապող հերոսը հիշեցրեց այսօրվա մարդունՙ նրա դիցական գեները... Նրանց մասին կգրվի (պետք է, որ գրվի), իսկ այսօր մեր սեւեռումի առանցքը Ասլիբեկյանն է, եւ քանի որ առաջին անգամն ենք նրան ներկայացնում մեր ընթերցողինՙ ուստի հարկ համարեցինք հանգամանել: 2003-ին ավարտել է մեր Թատրոնի ու կինոյի ինստիտուտի թատերագիտականըՙ ուսանելու տարիներին ստեղծելով «Արվեստ» ամսագիրը: Ասպիրանտուրան ավարտելով, Անուշը պաշտպանեց թեկնածուական թեզ, եռանդուն մասնակցություն ունենալով հայ-ռուս-վրաց գիտաժողովների, միաժամանակ վարելով «Արարատ» հեռուստաալիքի մշակութային հաղորդումները: Մասնագիտորեն հմտանալու նպատակով գործուղվեց Մոսկվա եւ ԱՄՆ: 2009-ին լույս ընծայեց առաջին («Բարի գալուստ, իմ հեքիաթ» գիրքը, ուր զետեղված էր. «Թռիչք քաղաքի վրայով, թատերախաղը դարձավ փայլուն բեմադրություն միանգամից հաստատելով ոչ միայն հեղինակին, այլեւ տաղանդավոր դերասանուհի եւ բեմադրիչ Նարինե Գրիգորյանին մասնակցությամբ արտիստ Սերգեյ Թովմասյանին: Բեմադրությունը տարվեց դրսերում մրցույթների եւ երկու տասնյակ մրցանակներ բերեց հեղինակին ու մասնակիցներին: 2015-ին Պետերբուրգում բեմադրվեց Ասլիբեկյանի «Կոմիտաս, լույս բարեբեր» երգախառն կտավըՙ Վ. Արծրունու մասնակցությամբ (ռեժիսորներ Իվ. Լատիշեւ, Համլետ Հայրապետյան): 2013-ին լույս տեսավ երկրորդՙ «Մոյրաների նոթատետրից» ժողովածուն, ուր տեղ գտած «Մերսեդես» պատումը դարձավ դրամատիկ երկ եւ կյանքի կոչվեց Երեւանի պատանի հանդ. թատրոնում: Առաջին անգամ բեմում հեղինակը բարձրաձայնում է լռության մատնված, «վտանգավոր» թեմաՙ վառվռուն երազներով հայրենիք եկած եւ անասելի տառապանքի մատնված մարդու մասին: ...Հունաստանի Սալոնիկ քաղաքում են բնավորվել Եղեռնից մազապուրծ ծնողների դուստրերըՙ Մերսեդեսն ու Զարուհին: Վատ չեն ապրում, սակայն լսելով հայրենադարձության լուրըՙ կրտսերըՙ Զարուհին կորցնում է հանգիստը եւ բռնում Հայրենիքի ճամփան... Գյումրիումՙ առաջին հիասթափությունը... Մի կերպ հասնում է Երեւան, լքված մի տարածք գտնում, բարեկարգում, դարձնում է բնակարան ու նորաձեւության սրահ եւ քրոջ առաքած հագուստներով ու կտորեղենով գործ սկսումՙ ետպատերազմյան գորշ իրականության մեջ զուգում ու սիրունացնում հայ կանանց ու աղջիկներին... Հաջողություններ, ամուսնություն, երկու զավակներ. ուրիշ ի՞նչ է պետք երջանիկ լինելու համար... Սակայն հայտնվում է իր հաճախորդուհիներից մեկըՙ իր կոմսոմոլ-կարիերիստ ամուսնու հետ, անգետ կնոջը մոլորեցնում օրենքներով եւ խլում ամեն ինչ... Անբուն մնացած արագիլի՞ թե ծիծեռնակի պես, Զարուհին ամեն ինչ սկսում է զրոյից, նոր բույն է հյուսում... Բայց դժբախտությունները ուղեկցում են կնոջը. աչքաբաց դուստրը փախչում է մի անհոգ ջահելի հետ (հետո վերադառնալու է լքված), իսկ որդին անհույս հիվանդ է, տհաս... Ամուսինն էլ ապրանք է տանում Ռուսաստանում վաճառելու, այնտեղ էլ մնում է... Միակ սփոփանքը կարի մեքենան է, որին օրնիբուն կպածՙ կարում է... Երազ Հայրենիքի կերպարը մի պահ երերում է... Ինչո՞ւ: Չէ՞ որ հայը ձեռներեց է եւ որտեղ եղել էՙ հիացրել ու լիացրել է... Հայրենիքը միակն է, ամեն ինչից վեր, անփոխարինելի ու անսակարկելի: Այս համոզումն է պահում եւ ապրեցնում Զարուհուն եւ նա ոչ մի պահ չի հանգում Հայրենիքը լքելու մտքին: Սա է մեր բաժինը, ե՛ւ մենք պետք է ապրենք: Ի՞նչ է Հայրենիքը. խնկելի ոստա՞ն, թե «Նեսոսի պատմուճան»: Իսկ գուցե «Պրոկրուստոսյան մահի՞ճ»... Միւենույն է, միակը եւ անկրկնելին: Գուցե հայը քավության նոխա՞զ է... Այս խոհերը թատրոնների պատմությանը քաջագիտակ հեղինակին տանում են դարերի խորքը եւ այնտեղից նա ոգեկոչում է Անտիկ դրամայի, մասնավորաբար Էսքիլեսի Օրեստեսինՙ իր բարդույթներով, պատումն օժտելով հին դրամայի ձեւուկերպով (երգչախումբ, սատիրներ, ռեֆրենի պես կրկնվող խոսք, ճակատագրի ոգիներ») արվեստի բաղադրիչներով, որոնցից երկը ծանրանում էՙ ոչ այնքան ֆունկցիոնալ տարրերով: Իսկ ժամանակակից հանդիսատեսի ներաշխարհում անպիսի հեւք կա, որ նախապատվում է հակիրճ պատումները, որ մի մասով են ավարտվում եւ մեկեւկես ժամից չեն անցնում: Իհարկե. սա միանշանակ չէ. այսօր էլ կան, հատկապես դասական ու շեքսպիրյան խաղացանկից, որ անցնում են չորս ժամից (օրինակՙ Մերձբալթյան թատերատոնին բերված Բ. Լուցենկոյի «Համլետը»): Բնականաբար հասկանալի են բեմադրիչի միտումներըՙ հեղինակային տարբերակը բեմի համար թեթեւացնելու, մասամբ դյուրացնելու հակումը: Իհարկե դա բնավ չի նշանակում, թե բեմադրիչը հակադրվել է հեղինակին: Խորքում հարազատ է մնում հեղինակինՙ պատումը հարստացնելով ոչ միայն բեմարվեստի համարյա բոլոր բաղադրիչներով (մնջախաղ, պար, երաժշտական հարուստ միջարկություններ), այլեւ հատուկ մշակել է Զարուհուն շարժման մեջ դնելու եւ մյուս գործող անձանց հետ հարաբերակցվելու պահերը: Իրականության եւ մեր կյանքի տարբեր շրջանների մթնոլորտը հաղորդող երաժշտական ֆրազների, քայլերգերի եւ տեսապատկերային հնարների ներհյուսման ճանապարհով բեմադրիչն ստեղծում է դինամիկ ու գունեղ խճանկար, որը ոչ միայն դիտելի, այլեւ լարված ու հուզական է: Բեմական պատումը երգով ու երաժշտությամբ օժտելու սերն ու ճաշակը ես նկատել էի դեռեւս բեմադրիչի ստեղծագործական առաջին տարիներին, երբ Կապանի թատրոնում նա շատ բանաստեղծական պատում էր ստեղծել Վահան Տերյանի ու Աննա Միսկարյանի նամակների հիման վրա: Այստեղ դաշնակցելով երգահան Վ. Արծրունու հետ, Ղազանչյանը հենց սկզբից հերոսուհու հոգեվիճակը հաղորդում է քնքուշ ու ներհուն դաշնամուրային երաժշտությամբ, որը եւ դառնում է լեյտմոտիվ ամբողջ պատումի համար: Արծրունու գեղեցիկ ու հոգեվին ձայնը հոսում է Հայրենիքի սիրո ու հիացումի խոսքով, վերջին քառատողում ձեռք բերելով էլեգիական երանգներ. Այս աշխարհում ինչպե՞ս ապրել եւ ի՞նչ երգել, Ի՞նչ արթնացնել քնած հոգում, չգիտեմ, Սրտիս այս ցավը ո՞նց ասեմ, որ հաղորդվի, Ձուլվի ձեր մեջ, դառնա վահան, ու սուր դառնա, Երկիր Արմենիա, երազ Արմենիա... Երգի մեղեդին ու բառերը Հայրենիքի սիրո մասին է (դա աներկբա է), բայց եւ կիզող իղձերի ու փլուզումի ճիչ է, որ հոգուցդ հառաչ է կորզում, տարրալուծվում էությանդ, դառնում հարստություն, որն ուղեկցում է քեզ տուն ամենուր, առմիշտ... Բեմադրական ձեռագրի ցայտուն գիծը ժամանակակից թատրոնի պայմանական լեզուն է: Այդ պայմանականությունն է հարակցում կյանքի այլազան դրվագներն ու միջավայրը, հասկանալի դարձնում կերպարների հոգեբանությունն ու փոխհարաբերությունները: Եվ քանի որ խրթնաբան չեն այդ լուծումներըՙ հանդիսատեսը ըմբռնողաբար է ընկալում բեմում Զարուհու ջահել եւ ահել հասակների հարեւանությունը եւ տարբեր դերասանուհիների միաժամանակյա ներկայությունը: Այսպես. ձախում կարի մեքենային փակչած Զարուհին է իր տրտում պատումով», աջումՙ մերկ տիկնիկին գուրգուրող, քայլեցնող երջանիկ մայրը (դեր. Սիրանույշ Լ....): Իսկ ծանրոցներ բերող փոստատարի այցն ու նորաձեւության սրահի կանանց զվարթ ճռվողյունն ու ցուցադրանքն ստեղծում են Զարուհուն հաճո եւ ապրեցնող այն գործոնները, որոնք պատումը տանում են պատճառաբանված ավարտին: Ինչպես ասում են, պատումի «տանող հրթիռը» Զարուհին է: Նրա դերակատարի համար բեմադրիչը Միացյալ Նահանգներից հրավիրել է մեզ ճանաչ ու սիրելի Նորա Արմանիին: Առաջին ներկայացումները նա խաղաց իրեն հատուկ զուսպ ջերմությամբ, հավասար վարպետությամբ ու նրբությամբ հաղորդելով մայրենիի արեւելահայ եւ արեւմտահայ հնչերանգներն ու հարստությունը: Իր անձով ու արվեստով Նորան առանձնակի հմայք ու կշիռ էր հաղորդում Զարուհու խոսքին ու արարքներին: Ուրախությամբ պետք է արձանագրենք, որ ե՛ւ Արմանիի, ե՛ւ նրա փոխնակ Նառա Սարգսյանի խաղով տպավորիչ են հաղորդվում Զարուհու կյանքիՙ հպանցիկ, բայց հուզականորեն հագեցած դրվագները, ինչպեսՙ ամուսնության առաջարկի կարճ, ամոթխած խայտանքը, հատակին ընկած որդուն տաք հագուստ հագցնելու տրտում համակերպումի սրտամաշ պահերը... Միայն կարելի է ցանկալ, որ մեր արտիստները հիշեին բեմական խոսքի յուրահատկությունը եւ խոսեին ոչ թե միկրոֆոնի, այլ թատերասրահի 18-20-րդ կարգի հանդիսատեսի համար... Եվ լավ է, որ բեմադրիչը հետո, առանց Արմանիի ներկայացումներում պահպանել է Զարուհու մենախոսության որոշ հատվածներ, որոնք հնչում են նաեւ վերջումՙ տաք ու հաճելի ֆլուիդներ դառնալով... Ինչպես գլխավոր, այնպես եւ ամենադրվագային դերակատարներին ներհատուկ լրջությունն ու նվիրվածությունը բեմադրիչի ու գործի հանդեպ հուզիչ հարգանք է ներշնչում, քանզի դրա շնորհն է գրեթե անխոս մի ամբողջ խմբի դերերի անմոռաց ու տպավորիչ խաղը: Դա հավասարապես վերաբերում է ե՛ւ նորաձեւության սրահի կանանց, ե՛ւ ճակատագրի երեք ոգիներին, որոնց տպավորիչ են մատուցում Սոնա Մաթեւոսյանը, Աննա Տարախչյանը եւ Անի Վարդանյանը: Առանձնակի սիրով ենք ուզում նշել Զարուհու Որդու եւ Փոստատարի դերակատարումները: Տեսեք, թե ինչպես է Վիգեն Թադեւոսյան-Փոստատարը հարազատի հրճվանքով ծանրոց բերում, ծանուցագիրը մեկնում տանտիրուհուն ստորագրելու, ինչպես է բացում ծանրոցը... Բայց տեսեք, թե որքան ճնշված, ամոթահար ու գլխիկոր է ներկայանում, երբ չար լուր է բերում... Պարզ ու հասարակ մարդուՙ մերձավորի հանդեպ սեր ու կարեկցանք. սա կարեւոր է: Մոր ու այս հիվանդ որդու հոգու ցավը անհաղորդ չի թողնում մեզ: Սամվել Դանիելյանն անելու կամ ասելու բան չունի, միմիայն հոլ է պտտեցնում եւ նրա անմիտ սեւեռումի մեջ այնքան դրամատիզմ կա. իրավիճակի անհուսության զգացողություն, որ ուղղակի աղերսվում է բեմադրության գեղարվեստական կերպարին. հայի վերջ չունեցող տառապանքի, նաեւ համառության ու դիմակայության գաղափարին: Ավագ քրոջՙ Մերսեդեսի անունով է կոչվում դրամատիկ երկը, բայց նա իրական գործող անձ չէ, այլ հուշ ու հուշի ծվեն: Բայց բեմադրիչի մեկնաբանությամբ եւ արտիստուհի Լարիսա Ղեւոնդյանի մատուցմամբ նա միանգամայն կենդանի է ու անմոռաց: Ո՞րն է դրա գաղտնիքը. սա նա եւ հեղինակի ինքնատիպ մտածողության արգասիքն է, որ յուրօրինակ հայտ է բերում մեր ժամանակակից թատերգությանը: Մերսեդեսը Զարուհուց մեծ է տաս տարով. առավել փորձառու եւ ողջամիտ: Եթե Զարուհին հայի հուզական նկարագիրն է, ապա Մերսեդեսըՙ բանականը: Այդ նա է առաջինը կասկածի տակ դնում սովետի ագիտատորների քարոզըՙ թե Հայաստանում հացն ու մեղրը ձրի են, իսկ կաթը հոսում է առուներով... Այդ ինչպե՞ս է, որ պատերազմի մեջ չեղած Սալոնիկում կենաց դժվարությունները շարունակվում են, իսկ Հայաստանում... Մերսեդեսը հայի արթուն ոգին է, որ հեռու-հեռվից սատար է լինում թե հոգեպես, թե նյութապես: Չէ՞ որ Զարուհու եւ նրա զավակների ծանր վիճակը փարատում ու ապրեցնում է Մերսեդեսը: Լարիսա Ղեւոնդյանի հերոսուհինՙ իր սանրվածքով, հագուկապով մեր դասական խորքերից է գալիս ու թեեւ իրական գործող անձ չէ, բայց նա իր եթերային, հուշի պես թեթեւ ու սահուն կերպարանքով դառնում է սիրելի, ոգիացած անձնավորություն, որ ինչպես ասում ենՙ եւ կա, եւ չկա... Միով բանիվ այս երիտասարդ հեղինակըՙ Անուշ Ասլիբեկյանը, բեմադրիչ Հակոբ Ղազանչյանը, կոմպոզիտոր-երգիչ Վահան Արծրունին, բեմանկարիչ Անտոն Քեշիշյանը եւ պարերը բեմադրող Գագիկ Կարապետյանը միակամ ստեղծել են գրավիչ, մի շնչով դիտվող ներկայացում, որը մեր օջախի կարոտի ու երազի արձագանքն է, նաեւ չնվազող դժվարությունների, որ ստիպում են կանգ առնել ու խորհել... Դա ամենակարեւորն է: |
