ԵՐԵՔ ԳԻՐՔ Յակոբ ՄԻՔԱՅԷԼԵԱՆ Մէկ անգամէն երեք գիրք դրուեցաւ սեղանիս վրայ: Ամիսներէ ի վեր նոր գիրք չէի ունեցած ձեռքերուս մէջ, վայելելու համար այն հաճոյքը, որ մարդ կ՛ունենայ, երբ փաթթուած, ժապաւէններով զարդարուած նուէրի ծրար մը կը հրամցուի իրեն ու անհամբեր կը քանդէ փաթեթը, տեսնելու համար, թէ ինչ է մէջը պահուածը: Երեք գիրք, արտաքինովՙ երեքն ալ գրաւիչ, իսկ խորագիրներով եւ հեղինակներուն անուններովՙ երեքն ալ սիրելի ու ընթերցումի հրաւիրող: Փանոս Թերլեմէզեան «Կեանքիս յուշերը» «Անապատի տխուր մեղեդին. Պետուին Հայերը Նուրհան Պալեանի լուսանկարներում: Բախտիար Յովակիմեան «Հայոց ցեղասպանութեան թեման Թատրոնում, (1895-2015)» Ինչպէս կը տեսնէք, երեքն ալ գրաւիչ են, թէեւ իրարմէ լրիւ տարբեր նիւթեր շօշափող: Փանոս Թերլեմէզեանի մասին գիտէի, որ անուանի նկարիչ է ու նաեւ Վանի հերոսամարտի կազմակերպիչներէն, սակայն այս երկու մակերեսային ծանօթութիւններուն հիմքերուն մէջ թաքնուածը այնքան հետաքրքրական է ու հարուստ իր ժամանակի անցուդարձերով եւ զանազան տեղեկութիւններով, որ քանի մը օրուան ընթացքին գիրքը կարդացի մեծ բաւականութեամբ: Գիրքը ինծի նուիրողը ըսած էր, որ գիշերը չսկսիմ կարդալ, քանի որ կլանուելովՙ ակամայ կրնամ մինչեւ առաւօտ արթուն մնալ: Փանոս Թերլեմէզեան թէեւ գրող չէ,- թերեւս մտքէն ալ չէ անցուցած տպագրութեան յանձնել իր յուշերը, գրած է ինք իր համար եւ առանց գրական թռիչքներու, իր պարզ վիճակին մէջ աւելի հարազատ եւ իրական, -սակայն կարգ մը տեղեր, որպէս արուեստագէտ նկարիչ, փորձած է իր նկարագրականներուն գեղարուեստական շղարշ մը հագցնել: Հայաստանի ազգային պատկերասրահի կողմէ տրամադրուած իր ձեռագիր յուշատետրէն որոշ դժուարութեամբ վերարտադրուած արձանագրութիւնները խնամքով կազմած, սրբագրած ու խմբագրած է գրականագէտ Երուանդ Տէր-Խաչատուրեանը , որ իր ներածական խօսքին մէջ կ՛ըսէ. « ...թանկ են այն մարդկանց հուշերը, որոնք անցել են դառն ու ծանր ժամանակների թոհուբոհի միջով եւ որոնց միջով անցել է իրենց կյանքի ժամանակը: Նրանք իսկապես իրենց ժամանակի վկաներն են, հայկական կյանքի հավերժական ժամանակակիցները, մեր գալիք բոլոր ժամանակների, գալիք բոլոր սերունդների ժամանակակիցները: Նրանցից մեկն էլ մեծ նկարիչ Փանոս Թերլեմեզյանն է, քաջարի մի մարդ, առասպելական մի անձնավորություն, մեր ժողովրդի մեծագույն զավակներից մեկը: » Իսկապէս «քաջարի մի մարդ», որ նկարչութեան ճամբան դժուարութեամբ եւ սակայն անկոտրում կամքով հարթած է ու յաղթահարած, դարձած է սիրուած ու գնահատուած նկարիչ, յատկապէս հայրենի բնութիւնը ներկայացնող իր կտաւներով: Թերլեմէզեան շատ վայրեր եղած է, Վանէն մինչեւ Եւրոպա, Ափրիկէ, Կովկաս, ապա դարձեալ Վան, ուր Վանի հերոսամարտի գլխաւոր կազմակերպիչներէն մին եղած է, հակառակ որ իր յուշերուն մէջ ինքզինք կը ներկայացնէ որպէս պարզ մասնակից մը: Արկածալից կեանք մը, որմէ այսօր մնացեր են իր յուշերն ու նկարները: Գիրքը հարուստ է այդ շրջանի պատմական անցուդարձերու նկարագրականով, իր վերլուծումներով եւ գնահատականներով: Իր պատմելու անմիջական ու անպաճոյճ ձեւէնՙ ընթերցողը կը հաւատայ իր խօսքերուն եւ երեւոյթներուն իր տուած մեկնաբանութեանց: Փորձ մը ընել մէջբերումներ կատարելու իր յուշերէն, բաւական դժուար է, քանի որ այնքան շատ են հետաքրքրական, գեղեցիկ, նոյնիսկ ցնցիչ տողերը: Յիշենք քանի մը օրինակ. « Մօրս հայրը, ոսկերիչ Մուղսի Փանոս, մեծ կալուածատէր եւ հարուստ մարդ է եղել: Նա, ի միջի այլոց, ունեցել է երկու արաբական ձիեր, որոնք յայտնի էին եղել հայ եւ քուրդ շրջաններում: Պոլսից նոր եկած երկրի թուրք կառավարիչը պահանջել է որ այդ ձիերը իրեն տրուեն, բայց Մուղսի Փանոսը մերժել է: Այդ պատճառով գայմագամը հրամայել է ձմեռ ժամանակ ջուր բաց թողնել Սուրբ Նշան եկեղեցու բակում եղած ձիւների վրայ եւ մօրս հօրը 24 ժամ, ոտաբոպիկ կանգնեցնում են այդ ձիւների մէջ, որով նա մահանում է եւ նրա հսկայական կալուածքներըՙ ինն առագաստանաւերը եւ ձիերը յարքունիս է գրաւում: Այս դէպքը մայրս էր պատմում արտասուելով »: Այսպիսի «թոյնով» սնած Փանոսը կրնա՞ր ապագային զէնք չվերցնել եւ Վանը չպաշտպանել: Օրուան կենցաղային իրադարձութիւններէն, դպրոցական մանրապատում մը, նոյնիսկ իր հումորային ծածկոյթով, որքան ցայտուն կը դարձնէ ընկերա-տնտեսական կացութիւնը Վանի մէջ. « Քիչ յետոյ ճաշի զանգը հնչում էր: Երեխաներից ոմանք իրենց հացն ու պանիրը, ուրիշներ իրենց հացն ու ժաժիկը, կամ ցամաք հացն ուտելուց յետոյ, աւելցուկը թափում էին սրահի մէջտեղ փռուած մի մեծ լաթի վրայ, այդ հաւաքուած հացի դէզը լաւ փաթաթում ու բարձրացնում էին տնտեսի (վարժարանի ծառայ) շալակը, որ տանի Աւետիս վարժապետի տունը »: Ուրիշ տեղ մը. « Եթէ նենգ Անգլիան , յետոյ թուրքերի եւ Գերմանիայի օգնութեամբ, չյաջողէր փոխել տալ Սան Սթեֆանոյի դաշնագիրը, 1914-ի իմպերիալիստական պատերազմի սկիզբներին, մենք Թուրքիայում հինգ միլիոն հայութիւն կ՛ունենայինք »: Գիրքին մէջ բաւական նիւթ կայ հայկական կուսակցութեանց դրական ու բացասական գործունէութեանց մասին: Թէեւ ինք Արմենական կուսակցութեան հիմնադիրներէն էր, սակայն իր յուշերուն մէջ ոչ մէկ ինքնագովութիւն, կամ քարոզչութիւն, ընդհակառակըՙ անաչառ կեցուածք ու իրապաշտ մօտեցում : Թէքէեան Մշակութային Միութեան հրատարակութիւնը եղող այս գիրքը կարեւոր ներդրում մըն է հայկական գեղարուեստի եւ անպայման հայ ազատագրական պայքարի գանձատան մէջ: Երկրորդ գիրքը աւելի ճիշդ կ՛ըլլայ «ալպոմ» կոչել, քանի որ լուսանկարներու հաւաքածոյ մըն է: Գիրքը, որ կը կոչուի «Անապատի տխուր մեղեդին», երեք լեզուներովՙ հայերէն, անգլերէն եւ արաբերէն ծանօթագրութիւններու բաժին մը ունի, ուր գիրքը կազմող հայրենի արուեստագէտ նկարիչ Հրազդան Թոքմաջեան մանրամասնօրէն ներկայացուցած է լուսանկարներու հեղինակ հալեպահայ Նուրհան Պալեանի Տէր Զօրի մէջ եւ շրջակայքը հանդիպած եւ լուսանկարած անապատաբնակ արաբներն ու արաբացած հայերը: Անցեալ դարակիսուն առնուած այս լուսանկարներուն մէջ կ՛երեւին արդէն հասակ առած, ընտանիք կազմած հայու բեկորներ, որոնք Եղեռնի օրերուն ծնողք ու հարազատ կորսնցնելով, որբ մնացած են ու որդեգրուած անապատի պետեւիներու (պետուին) կողմէ: Անոնցմէ ոմանք, երբ որոշ տարիքի մը եղած են, կը յիշեն իրենց հայ ըլլալը, ուրիշներ , շատ փոքրերը, չեն յիշեր: Ն. Պալեան, որ գործարանային ելեկտրական սարքերու մասնագէտ եղած է, գործուղումով ընտանեօք տարիներով Տէր Զօր բնակած է ու իր աշխատանքին կից մտածած է լուսանկարել Ցեղասպանութենէն ֆիզիքապէս փրկուած, սակայն ազգ ու կրօն կորսնցուցած անապատաբնակ մեր ազգակիցները: Իսկապէս երախտապարտ աշխատանք, որ Ցեղասպանութեան ճչացող փաստերուն կողքին կարեւոր ներդրում մըն է: Հրազդան Թոքմաճեան 20 տարի Հալէպի ՀԲԸՄ-ի Սարեան նկարչական ակադեմիայի ուսուցիչ եղած է ու իր մասնագիտութեանը կից, զբաղած է ազգագրական հարցերով եւ հրատարակած երեք հաստափոր հատորներ Արեւմտահայաստանի տարբեր շրջաններու ասեղնագործութեան արուեստին մասին, ինչպէս նաեւ հատոր մը արծաթագործ-պղնձագործ Գալէմքեարեան գերդաստանի վարպետներուն նուիրուած: Եւ ահա՛ այս նոր շնորհակալ իրագործումը: Այս ալպոմ-գիրքի հրատարակութիւնը իրագործուած է շնորհիւ ՀԲԸՄ-ի Սուրիոյ շրջանակային յանձնաժողովին եւ Հայաստանի ՀԲԸՄ-ի հիմնադրամին: Երրորդ գիրքը հմուտ թատերագէտ, թատրոնի նուիրեալ, վաստակաշատ Բախտիար Յովակիմեանինն է. մեծ գործ, հսկայ պրպտումներու եւ ուսումնասիրութեանց արդիւնք, ուր մանրամասնօրէն կը յիշատակուին գրեթէ բոլոր այն թատերգութիւնները, որոնք 1895-2015, 120 տարիներու ընթացքին նուիրուած եղած են Հայոց ցեղասպանութեան թեմային: Տեղեկանքներու ծով մըն է, ուր մանրամասն տրուած են իւրաքանչիւր թատերական գործի անունը, հեղինակը, ներկայացման թուականը, վայրը, մասնակից դերակատարներու անունները եւ դէպքի հետ առնչութիւն ունեցող զանազան մանրամասնութիւններ, եւ այս բոլորըՙ հսկայ կարկինի մը բացած ժամանակահատուածի սահմաններուն մէջ: Հեղինակը գիրքին սկիզբը իր նախաբանին մէջ կ՛ըսէ. « Հայ հասարակական-քաղաքական կյանքում կատարված ամեն մի իրադարձություն, երեւույթ իր լուսաբանումն է ստանում թատրոնում: Այդ իրադարձություններից մեկն էլ ցեղասպանության թեման է, որը սակայն, դուրս է մնում թատերագիտական մտքի եւ պատկան մարմինների ուշադրությունից: Մինչդեռ ցեղասպանության թեմայով գրված յուրաքանչյուր ստեղծագործություն յուրատեսակ փաստաթուղթ-վկայություն է այդ հրեշավոր ակտը ապացուցելու համար »: Սկսած 1895 ապրիլ 14-ին Թաւրիզի մէջ ներկայացուած Մուրացանի «Ռուզան» թատերգութենէն, մինչեւ 2015-ին Մեծ եղեռնի 100-ամեակի առթիւ Վրոցլավի (Լեհաստան) մէջ բեմադրուած «Արմինէ քոյր» գործը, բեմադրութեամբ Եարոսլաւ Ֆրետիի, 400 թատերական գործերու մասին կը խօսի հեղինակը, որոնք բազմաթիւ ելոյթներով կրկնուած են երկրագունդի գրեթէ ամէն քաղաքի մէջ, ուր հայկական համայնք գտնուած է: Բացի թատերա-գեղարուեստական վկայագիր մը ըլլալէ, գիրքը է՛ նաեւ կարեւոր փաստաթուղթ հայ ժողովուրդի ազգային գիտակցութեան ու նուիրուածութեան, միշտ հոգիներու եւ մտքերու մէջ վառ պահելով վրէժխնդրութեան կրակը եւ պահանջատիրութեան ու հատուցումի անտեղիտալի, անժամանցելի դատը: Գիրքի վերջաւորութեան անգլերէնով տրուած է ամփոփումը գործին, ինչպէս նաեւ ցեղասպանութեան թեմայով գրուած գիրքերու եւ հեղինակներու անուանացանկը եւ զանազան վերարտադրութիւններՙ որոշ թատերգութիւններու ծանուցում-աֆիշներէն: Բախտիար Յովակիմեան հայ թատրոնի զինուորագրեալն է, որ լուռ կը գործէ, անաղմուկ եւ իր անփոխարինելի աշխատասիրութեանց համար ալ մետալներ ու պատիւներ չ՛ակնկալեր: Ան Շիրազի բնորոշածն է «Փրփուրն ու Մարգարիտը» առակ-բանաստեղծութեան մէջ, որուն վերջին տունը եզրակացութիւնն է. «...Մարդիկ կան, որոնք փրփուրի նման Միշտ կեանքի ծովի երեսն են ելնում, Բայց խորքում որքան մարգարիտներ կան, Որոնց փառքը դեռ փրփուրն է խլում»: Բախտիար Յովակիմեանը մարգարիտ է անկասկած: Գիրքը տպուած է «Փիւնիկ» մարդկային ռեսուրսների զարգացման հիմնադրամի աջակցութեամբ: Երեւան, յունիս 2017 | 
