ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՁԵՌՔԲԵՐՈՒՄՆԵՐԻ ՈՒ ՁԱԽՈՂՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ԴԱՍԵՐԸ. «ԹԱՎՇՅԱ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ» ԹԱԹՈՒԼ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ, Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, Եվրասիական փորձագիտական ակումբի անդամ «Թավշյա հեղափոխությունը» բազմաթիվ տեսակետների, ենթադրությունների, դրա իրականացման սցենարների մասին վերլուծությունների ու քննարկումների առիթ է դարձել: Մեր նպատակն է ուսումնասիրել «թավշյա հեղափոխության» տնտեսական ասպեկտներըՙ վեր հանելու երեւույթի հնարավոր առանձնահատկությունները, հասկանալու «զուտ հայկական ֆենոմեն» անվանելու հավանական հիմքերը: Միաժամանակ, կարեւորում ենք անաչառորեն գնահատելու «թավշյա հեղափոխության» ձեռքբերումներն, ինչպես նաեւ բացթողումները, որոնք, միասին վերցրած, կարող են ուսանելի լինել ապագա ծրագրերը մշակելիս կամ կանխատեսումներ կառուցելիս: Մեր դիտարկմամբ, անկախության տարիներին հայությանը մտահոգող հետեւյալ հիմնական խնդիրների շուրջ են եղել քաղաքական եւ տնտեսական զարգացումները. - արտաքին եւ ներքին անվտանգության ապահովում, - անկախության, պետականության քաղաքական եւ տնտեսական հիմքերի կայացում, - արդարության, առաջին հերթինՙ սոցիալական արդարության սկզբունքի արմատավորում, - աշխատանքի եւ աշխատատեղերի ստեղծման համար բարենպաստ պայմանների ձեւավորում, - աղքատության մակարդակի կրճատում: Եթե վերլուծենք անկախության ձեռքբերումից ի վեր Հայաստանի ներքաղաքական զարգացումները, իշխանությունների դեմ զանգվածային բողոքի տարբեր դրսեւորումները եւ, ի վերջո, իշխանափոխությունները, ապա դրանց հիմքում վերը նշված խնդիրների տարբեր «փնջերն» են եղել: Ինչ վերաբերում է «թավշյա հեղափոխության» առանցքային խնդրին, որքան էլ որ մեր կարծիքը տարբերվի արհեստավարժ քաղաքագետների կարծիքներից, օրեցօր ավելացող ՍՈՒՏ-ն ու ԿԵՂԾԻՔ-ն էին, որը ժողովրդի, նույնիսկ իշխանական կուսակցության եւ պետական ապարատում ծառայողների մեծ մասի համար դարձան անընդունելի եւ անտանելի: Դրա կարեւոր մի դրսեւորում էր նախորդ իշխանությունների կողմից տրված խոստումները ներդրումների եւ որպես հետեւանքՙ նոր աշխատատեղերի ստեղծման մասին: Հիշեցնենք, որ ներդրումների անվան տակ նախորդ Կառավարությունը ներակայացրել էր ընդամենը պետական բյուջեի ծախսային հոդվածները, որոնց մի զգալի մասն ընդհանրապես անմիջական կապ չունեն տնտեսության զարգացման հետ: Այսպես օրինակ, բիզնես ներդրումների անվան տակ ներկայացվել են. - մանկատների եւ խնամքի կենտրոնների վերանորոգում եւ հիմնանորոգում, - քրեակատարողական հիմնարկներում էներգախնայողության միջոցառումների իրականացում, - օրենսդրության կատարելագործման եւ իրավական հետազոտությունների կենտրոնի ստեղծում, - աջակցություն Հայաստանի Կառավարությանը հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման գործում, - ժամկետանց պեստիցիդների պաշարների ոչնչացումը եւ քիմիկատների կայուն կառավարման շրջանակներում կայուն օրգանական աղտոտիչներով (POPs) աղտոտված տարածքների խնդիրների կարգավորման ծրագիր, - մարզադահլիճների եւ մարզաառողջարանային համալիրների կառուցում, - գույքի օտարման ծրագրեր, ինչպես նաեւ բիզնես ներդրումների անվան տակ ներկայացված այլ անհեթեթություններ: Հետեւաբար, հեղափոխությունը կարելի է ընկալել նաեւ որպես ստի եւ կեղծիքի հանդեպ անհարդուժողականության դրսեւորում: Ինչպես եւ ամեն հեղափոխություն, Հայաստանում տեղի ունեցածին եւս բնորոշ էին բազմաթիվ օրինաչափություններ, որոնց մասին շատ է խոսվել: Քիչ չեն նաեւ համեմատություններն ու ընդհանրությունները Ֆրանսիական հեղափոխության, Հոկտեմբերյան սոցիալիստական հեղափոխության, անգամՙ Սպարտակի ապստամբության հետ: Այնուամենայնիվ, մեզ ավելի շատ հետաքրքրում է այն, թե ինչո՞վ է այն տարբերվում մյուսներից: Եվ այսպես, որոնք են հեղափոխության առանձնահատկությունները: Նախ, հեղափոխությունը կրել է բացառապես խաղաղ, ոչ բռնի եւ խաղաղ բնույթ: Այս իմաստով, այն կարելի է անգամ կոչել «անարյուն իրագործված հեղափոխություն»: Պետք է նկատել, որ «անարյուն» բնույթը պայմանավորված էր նախորդիՙ իշխող ուժի կամովին հեռացմամբ, առանց առճակատման եւ ընդհարումների, ինչը թույլ տվեց նոր ուժին իշխանության գալ առանց ավանդական ցնցումների: Սա եւս այս հեղափոխության առանձնահատկություններից է: Կարեւոր ձեռքբերումներից մեկը, թերեւս, այն է, որ տնտեսական անկում չի արձանագրվել, պահպանվել է տնտեսական զարգացման շարունակականությունը եւ ոչ միայն չեն եղել ցնցումներ, որպես այդպիսին, այլեւ առանձին ոլորտներում ավելի առաջանցիկ աճ է գրանցվել, մասնավորապեսՙ շինարարության ոլորտում: Ֆինանսական հատվածում վստահության գործոնով պայմանավորված եւս մեկ ձեռքբերում կարելի է արձանագրել ՙ ազգաբնակչության ավանդների ծավալի աճը: 125 մլրդ դրամով աճել են ավանդները միայն ամռան ամիսների ընթացքում: Ազգային դրամանիշը կայուն է եւ պահպանում է իր կայուն հետագիծը: Պետական պահուստները 2 միլիարդից ավելին են, ինչը ապահովության եւ անվտանգության բարձր մակարդակ է: Անցյալ մայիս ամսին, ՀՀ ԿԲ-ն ոչ թե վաճառել, այլ գնել է 44 մլն դոլար: Սա նշանակում է, որ առկա են բարենպաստ հիմքեր: Հուլիսի 1-ից ներդրվել է կուտակային կենսաթոշակային բարեփոխումների պարտադիր բաղադրիչը: Երկարաժամկետ հեռանկարում դրանք այն գումարներն են, որոնք կարող են եւ պետք է օգտագործվեն Հայաստանի տնտեսությունում, հատկապես արդյունաբերական ծրագրերի համար: Այս ամենն ավելի նման է ոչ այնքան հեղափոխության, որքան աստիճանաբար տեղի ունեցող էվոլյուցիոն զարգացումների, որոնք ինչ-որ հանգրվանում պետք է խտացված դրսեւորվեին նոր որակի ձեւավորմամբ եւ որակական փոփոխություններով, որի մեկնարկը տվեց «թավշյա հեղափոխությունը»: Այլ խոսքով, հայկական իրականության մեջ ձեւավորվեց նոր ֆենոմենՙ քաղաքական գրադուալիզմ, ինչը կարելի դասել առանձնահատկությունների շարքին: Մյուս առանձնահատկությունը, թերեւս, այն փաստն է, որ քաղաքացուն փողոց դուրս բերելը եւ առաջնորդելը, պարզվում է, ավելի հնարավոր է, քան տարիներ շարունակ քարոզչություն ծավալելն առ այն, թե որքան կարեւոր է յուրաքանչյուր ընտրողի ձայնը եւ որքան մերժելի է հաշտվողականությունն ու կաշառքով քվե տալն այս կամ այն թեկնածուին: Կարեւոր առանձնահատկություններից մեկն էլ հենց կաշառակերության, կեղծիքների, պետական ունեցվածքի թալանի եւ կլանների, կեղեքողների դեմ քաղաքացիական հանրության համախմբումն է: Իրականում, «թավշյա հեղափոխության» կարեւոր առանձնահատկությունն ու հաջողության արմատներն ավելի խորն են. Ժողովրդի դժգոհությունը կուտակվել է աստիճանաբար: Անփոխարինելի նպաստող գործոնի դեր խաղացին սոցիալական ցանցերը, ինչպես նաեւ մեծ մասայականություն վայելող առցանց լրատվամիջոցները, որոնք ուղիղ հեռարձակմամբ ներկայացնում էին հեղափոխության բոլոր զարգացումները: Նախկինում ընդդիմադիր շարժումներ նախաձեռնող եւ ղեկավարող քաղաքական ուժերը կարող էին միայն երազել նման թափանցիկության եւ իրադարձությունների անաչառ լուսաբանման մասին: Թեեւ շատերի համոզմամբ «թավշյա հեղափոխության» հիմնական պատճառները, խնդիրները եւ շարժիչ ուժերը հիմնականում տեղական բնույթ էին կրում, այնուամենայնիվ, բազմաթիվ փորձագետների վկայությամբ, ստացավ տարածաշրջանային եւ միջազգային նշանակություն: Առանձնահատկություններից բացի, կարեւոր է անդրադառնալ նաեւ հեղափոխության հիմնական ձեռքբերումներին եւ ձախողումներին: Անաչառությունը պահպանելու համար հեղափոխության ձեռքբերումները կմեջբերվեն իշխանության հայտարարություններից, իսկ բացթողումներըՙ ընդդիմախոսների տեսակետներից : Եվ այսպես, կարեւորագույն ձեռքբերումներից են. Ստեղծվել կամ ստվերից դուրս է բերվել 50000 աշխատատեղեր: 2019-ի հունվարին 2018-ի հունվարի համեմատ Հայաստանում գրանցված աշխատողների թիվն ավելացել է 9.9%-ով: Մասնավորապեսՙ *ոչ պետական հատվածում ՙ15.8%-ով, *պետական հատվածումՙ0.7%-ով: 10%-ով կբարձրացվեն ուսուցիչների եւ զինծառայողների աշխատավարձերը: Չարորակ հիվանդությունների վիրահատությունն այս տարվանից անվճար է բոլորի համար: Շուրջ 200 քաղաքացու համար էլ պետությունը կվճարի արագացուցիչներով ճառագայթային բուժման գումարը, որի մեկ կուրսը 1 միլիոն ՀՀ դրամ արժե: ՀՀ վարչապետի աշխատակազմին սպասարկող մեքենաների թիվը կտրուկ կրճատվել է: Նախկին 50-ի փոխարեն մնացել են միայն 7-ը: ՊԵԿ-ում հաշվառված ավտոմեքենաների թիվը կրճատվել է 45-ով: Տարածաշրջանի երկրներից առաջինը Հայաստանումՙ այսուհետ գործում է ուղղաթիռ, որը պետպատվերի շրջանակներում առողջապահական ծառայություններ է մատուցելու: Մինչեւ 24 միլիոն դրամ իրացման շրջանառությամբ միկրո ձեռնարկությունները կազատվեն շրջանառության եւ եկամտային հարկերից: Հարկային օրենսգրքի փոփոխությունների շրջանակում շահութահարկի դրույքաչափը կիջեցվիՙ 20-ի փոխարեն 18%: Հարկային նոր օրենսգրքի նախագծով առաջարկվում է տաքսու անհատ վարորդներին ազատել հարկերից: Կառավարությունը ստեղծել է գյուղական համայնքներում փոքր եւ միջին «խելացի» անասնագոմերի կառուցման կամ վերակառուցման եւ դրանց տեխնոլոգիական պահպանման պետական աջակցության ծրագիր: Եթե գյուղացին, օրինակՙ 10 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասունի համար ստեղծի 11.000.000 դրամով անասնագոմ, կառավրությունը գյուղացու 11.000.000 դրամի ծախսած 50% գումարը կանխիկ իրեն հետ է տալիս, իսկ սահմանամերձ գյուղերում 70 տոկոսն է հետ տալիս: 2019թ. հունվար-փետրվար ամիսներին շինարարության ոլորտում գրանցվել է 20%-ը գերազանցող աճ: Ստորագրվել է ուղիղ համաձայնագիր Երեւանում նոր ջերմաէլեկտրակայան կառուցելու մասին: 250 մլն ԱՄՆ դոլար արժողությամբ այս ներդրումային նախագիծը կյանքի կկոչվի 26 ամսվա ընթացքում: Նոր ՋԷԿ-ի շինարարության մեջ կներգրավվի 1000-1200 մարդ, իսկ շահագործման ժամանակ կստեղծվի 230 աշխատատեղ: Ինչ վերաբերում է ձախողումներին, ապա իշխանության ընդդիմախոսների վկայությամբ, դրանք հանգում են հետեւյալ երեւույթներին . Սփյուռքը մինչ օրս ակտիվորեն ներգրավված չէ Հայաստանի տնտեսական բարեփոխումներին: Կառավարության ծրագիրը ոչ մի կոնկրետություն չունի եւ այն բարելավելու ոչ մի առաջարկ չընդունվեց: Ամուլսարի հանքի շահագործման հետ կապված բազմաթիվ խնդիրներ կան, որոնք եւս ժառանգվել են նախորդ իշխանություններից: Տնտեսական աճը երկրում գնալով նվազում է եւ առաջընթացի հստակ ուղղություններ չկան: Գիտության համակարգը ողբալի վիճակում է եւ որեւէ կերպ չի բարեփոխվում: Պետական կառավարման մարմիններում համատարած «ինքնա»-պարգեւավճարները հիասթափություն են առաջացրել հեղափոխության առաջնորդների հանդեպ: Հարկային օրենսգրքի անկատարությունը բացասաբար է անդրադառնում գործարարության եւ քաղաքացիների սոցիալական վիճակի վրա, անընդունելի է այն փաստը, որ մարդու գոյատեւման համար վճարվող նվազագույն աշխատավարձն անգամ հարկվում է: Ժողովրդին սիրաշահելու համար կասեցվեցին արագաչափերի, կարմիր գծերի տուգանքները, պետական բյուջեի հաշվին չեղարկվեց 150000 տուգանք, իսկ հիմա կրկին վերադարձ է կատարվում հին համակարգին: Համատարած դժգոհություն է առաջացրել համայնքների բռնի միավորումըՙ գյուղերի խոշորացումը, որը սկսել էր նախորդ իշխանությունների օրոք եւ շարունակվում է այսօր: Մեկնաբանություններ չենք անի: Դրանք կթողնենք ընթերցողին: ... Վերջերս լրագրողներից մեկը դիպուկ համեմատություն էր կատարել, նշելով, թե մարդիկ փորձում են ընտրել տնտեսական ինչ-ինչ ձեռքբերումներ գրանցած փորձառու հանցագործի, սրիկայի եւ բազմաթիվ սխալներ թույլ տված, պետական կառավարման մեջ անփորձ, բայց չարիքների դեմ անզիջում կռիվ տվող ղեկավարի միջեւ: Ինձ մոտ հարց առաջացավ. Իսկ հնարավոր չէ՞ մեկտեղել դրականը եւ ունենալ վերջապես փորձառու, բանիմաց եւ ժողովրդի համար ապրող ու պայքարող ղեկավարներ: Թե՞ՙ անընդհատ պետք է նայենք ու երանի տանք Արեւմուտքի եւ Արեւելքի հաջողության ուսանելի օրինակներին ու այդպես էլ չկարողանանք տեղայնացնել դրանք: | 
