ԳԻՐՔ ՏԱՌԱՊԱՆՔԻ ՄԱՍԻՆ Գայանե ՄԱԼՈՒՄՅԱՆ, Բանասիրական գիտությունների թեկնածու Նարինե Կռոյանի «Ճարճատուկի ծաղիկը» պատմվածքների ժողովածուն Այս գրքի գլխավոր հերոսը Տառապանքն է, շնչավորված, մարմին առած մարդկային այն Ցավը, որի հանդեպ անտարբեր լինելը հանցանք է, կողքով անցնելըՙ անհնարին: Հեղինակը կարծես թե իր համար կարգախոս է ընտրել Աղասի Այվազյանի խոսքը. «Գրողը բժշկող չէ, ցավն է»: Այդ ցավը ծնվել է մարդու մեջ մարդկայինի կորուստն զգալուց, երբ վաղվա անհայտ օրը ինչ-որ մեկի ծանր ձեռքով հռչակում է ջունգլիների հայտնի օրենքը: Դա թելադրված էր կյանքի փշալարե օղակի մեջ սեղմված կենդանի արարածներին, որ մի ժամանակ Մարդ էին, հետո մարդ դարձան, հետոՙ գազան, հետո... ոչինչ: Հեղինակի գրական նախապատվությունը անսքող ռեալիզմն է, երբեմն նատուրալիզմի հասնող շեշտերով: Սա նպատակային է, քանի որ Նարինե Կռոյան արձակագրի համար գերիշխողը սուր անկյունները դույզն-ինչ անգամ չհարթեցնելու օբյեկտիվ ռեալականութան սկզբունքն է: Պատմվածքների մեծ մասը ողբերգական ավարտ ունի: Ափի մեջ դրված ցավակույտ է, որի կրակե շեղջերը անվրեպ շպրտվում են ընթերցողի սրտի մեջ: Ոչ մի կեղծ հնչյուն, գույների արհեստական խտացում (ես ինքս, այդ տարիների հիշողությունը սրտումս ամբարած, ձեռքս սրտիս դրած, վկայում եմ, ինչպես դատարանում. «Եղել է»): Կենցաղային ճահիճն ընկած մարդն իրեն պատվաստված էր զգում իր իսկ կյանքին. հարազատների մեջՙ օտար, գայլերի մեջՙ գառ: Այդպիսին է «Ծառը» պատմվածքի հերոսը: Հիվանդ ծերունու հետ նույնիսկ հարազատ կինը կարգին չի խոսում. «Դու էլ կասեսՙ տղամարդ եմ: Կտորվը՛մ ենք, է, կտորվը՜մ... Նամուս ունեցող մարդը էս նեղ մաջալին գիրք կկարդա՞...»(14): Բնության մի մասնիկ Ծառը մարդու համար դառնում է միակ հարազատը. կտրված ծառի «տնքոցը» սթափեցնում է մարդուն. ախր ի՛ր նմանին է խոշտանգել... եւ սրբապատկերի հանդիմանող հայացքից խույս տալովՙ մոմեր է գողանումՙ մեղքը քավելու: Ցավն ատամների տակ սեղմածՙ հսկա ծառը կտրել-բերել է, որ իրեն էլ մարդ հաշվեն, չծաղրեն, սակայն խղճի ձայնը նմանների ականջին դղիրդ է. «Խալխի մոմերը գողացաՙ Աստված վե չկալավ»: Միակ հարազատը այդ ծառն էՙ իր բաժին խաչը, որի նման ինքն էլ է տապալվումՙ«կյանքի անտառում կոճղ էլ չթողնելով: Որդին նրա արմատը չէր»: Հոգու միայնության դրամատիզն էՙ ողբերգական ավարտով: Հեղինակի ներքին պահանջը նաեւ մարդկանց ուղղված պատվիրանն է. «Մի՛ դատիր արդար, դատի՛ր գթասիրտ»: Աշխարհը շրջվել է գլխիվայր. եռագլուխ վիշապը նորանոր զոհեր է պահանջում. գոյատեւել, միայն գոյատեւել, ոչ թե ապրել: «Կյանքի գինը» պատմվածքում քաղցած ծեր կնոջը խղճում է միայն ավտոբուսում կողքը նստած երիտասարդ կինը, բայց գթասրտության այդ փոքրիկ կայծը շտապ-շտապ հանգցնում են. «Կինը տանը պատմեց ավտոբուսում կատարվածի մասին: Վրան զայրացան «ամեն ինչը» սրտին այդքան մոտ ընդունելու համար: Անցավ-գնաց»(71): Ակամա հիշում ես Դանկոյի սրտի կայծերը զգուշորեն տրորող մարդկային ոտքը... Ջերմության մի շիթ, փոքրիկ մի կայծ, եւ կյանքը էլ դժոխք չի թվա: Բայց հեղինակն իր սկզբունքին հավատարիմ ներկայացնում է «կյանքն ինչպես որ է՛»: Ոլորանների սառույցը արդեն մահվան դատավճիռ էր կայացրել, եւ պառավի կծկված մի դիակ են տեղափոխում մարզկենտրոն: «Ասեղը» պատմվածքում (98) որդու շունըՙ Ջերրին, Վազգենի միակ մխիթարությունն է դարձել: Հարազատիՙ արտասահմաններում կորսված ջերմությունը այդ կենդանու մեջ է գտնում: Երբեմն ինքն իրեն ամոթով խոստովանում է, որ շնիկի մահն ավելի ծանր կտաներ, քան կնոջ կորուստը: Սրտացավ շունը տիրոջ մահից հետո սովամահ է լինումՙ թաթերի մեջ սեղմած նրա հողաթափի քրջի կտորը: Սաՙ շունը: «Ավել փող չեմ կարա ուղարկեմ: Բայց որ Ջերրին մի բան պատահիՙ ինձանից չնեղանաք»: Սա էլՙ որդին: Մխիթարանք չկար երկրաշարժի համընդհանուր վշտի դեմ, բայց բոլորս էլ գիտենք, որ իրենց «աղետյալի կարգավիճակը ճոճելով»ՙ ոմանք շատ դռներ էին բացում: «Երկրաշարժ» պատմվածքի հերոսուհին տարիներ անց կենդանիների մասին հաղորդում դիտելիս է հասկանում, որ ինքն էլ մայր արջի պես իր ձագին «խժռողներից» է. «Եթե դու չկերար, ուրիշն է ուտելու»: Անշարժացած նայում էր, իսկ աչքի առջեւ «հոգեվարքի մեջ գալարվող արջի ձագն էր ու...դստեր միամիտ ժպիտը»(52): Հեղինակի ենթատեքստը, սակայն, համահունչ է «մի՛ դատիր, որ չդատվես» կարգախոսին: Բարոյախոս լինելուց ու դատավորի դեր ստանձնելուց առաջ մարդուն պետք է փորձել հասկանալ: «No exit»- պատմվածքի մտահղացումը թելադրված է կյանքի անելանելի վիճակից. հսկայական հյուրանոցի ամենակուլ մթությունը, սպասասրահի հայելանման փեղկերի մեջ արտացոլվող Անծանոթը, մեռելային գարշահոտություն «բուրող» խառնամբոխը, մտքեր կարդալու ունակությունը հիշեցնում է բուլգակովյան սատանայի շքախումբը: Պարզվում է, որ «հյուրանոցը խեղանդամների ծպտյալ կրկես է», որ ապրելու վարձը սեփական մարմնի մասերը հանձնելն է: Թվում էՙ միակ ելքը առանց ետ նայելու այդտեղից փախչելն է, սակայն որոշում ընդունելը դառնում է անհնարին: Հիասթափված Անծանոթը ստիպված էր խոստովանել, որ «դարձյալ ոչինչ չփոխվեց: Միշտ ավելի հեշտ է ասել, որ ելք չկա» (139): Մարդկային կյանքի հսկայական կտավը երկու հակադիր մասերի է բաժանված: Այստեղ ոսկե միջին չկա. կամ կուլ տվող են, կամ կուլ գնացող (աշխարհը շալակած եւ աշխարհի շալակն ելածների սեւակյան տարբերակումը, Հրանտ Մաթեւոսյանի «թքելու չափ դառն ու կուլ տալու չափ քաղցր» մարդկանց տեսակավորումը): Իհարկե, սեւ ու սպիտակի արանքում գույների մի ամբողջություն է, բայց տիպական կերպարների շարքը խիստ տարբերակում է թելադրում: «Հավերժության գերիները» պատմվածքի հերոսներըՙ Սուլոն ու Մայան, նման չեն ոչ ոքի, ապրում են «մարդ կեցցե ոչ միայն հացիւ»-ի կարգախոսով: Նրանց գամում են անարգանքի սյունինՙ մոռանալով, որ բոլորս ենք գամված, քանի որ մենք «մեր արածի ու չարածի գերին ենք»: Աղասի Այվազյանի «հոգի ծնող» Շուշանիկի հոգեորդիներն են կարծես, «գաղափար չունեն առարկայի ռեալությունից, նյութն ու ապրանքը խորթ են նրանց, սակայն նրանք գիտեն ամենաբարդ եւ ամենահասարակ բանըՙ ինչպես լինել երջանիկ»: Առանց այդ մարդկանց «կյանքը անգույն ու համր մի կտավ է»: Այդ կտավի մյուս կողմում մարդկային այլ որակ է, որ անվարան պատրաստ է առաջին քարը նետելու, ընկածին հրել-խփելու, իր անբեկանելի «ճշմարտությամբ» գթասրտության փշրանքները ոչնչացնելու: Դրանք բազմադեմ հիդրայի նման աճում են մանավանդ գոյատեւման պայքարի օրերին. «Անչափահասների գծով ինչ-որ տեսուչ եկավՙ տարիքն առած մի օրիորդ: Մայրությունից-բանից խոսեց, հետո երեխաներին տարավ մանկատուն»(7): «Էս ընչի՞ ես էկել, ախչի՛, մերությունդ բռնել ա՞,- արեւածաղկի սերմ թքելովՙ խայթեց մանկատան դայակներից մեկը:- Գնա՛, Գնա՛, քանի մարդ չեմ կանչել: Դավայ, ռադդ քաշի»(9): «Վրիցդ շան հոտ ա գալիս: Բա քեզ տուն թողալու ա՞,- հարսը ապուրի ափսեն շպրտեց առաջն ու հեռացավ»(106): Յուրաքանչյուր պատմվածք մի իսկական դրամա է, շարունակական մի շղթա: Դիպաշարային բազմազանությունը ինքնին հետաքրքրական է, կարելի է զուտ պատմողական լեզվաոճով բավարարվելՙ չկարեւորելով մանրամասները: Սակայն գրքի կարեւոր արժանիքներից մեկը խոսքի պատկերավորությունն է, «ինչպեսը». դա հեղինակի անհատականության խոսուն վկայագիրն է: Գրքի առաջին ենթաբաժնում հերոսների լեզվաոճի ճիշտ ընտրությունը, բարբառային երբեմն կոպիտ ու գռեհիկ, բայց դիպուկ արտահայտությունները անշուշտ նպաստում են խոսքի բնականությանը: Յուրաքանչյուր երկխոսություն զերծ է արհեստականությունից. հենց այդպես են խոսում ու մտածում «Փամբակի ու Բազումի լեռների արանքում կուչ եկած» քաղաքի մարդիկ: Գրքում հոռետեսության անթաքույց գերակշռություն է, տեղ-տեղ նույնիսկ մենիշխանություն: Ողբերգական պատումի ճնշող ազդեցություն կա: Ափի մեջ կրակե հեղեղի պես տարածվող ցավակույտն է, բայց մարդը երկու ափ ունի: Նրա ձեռքերում (մեծ աղոթասացի խոսքերով ասած) արյան ու կաթի երկու ըմպանակներ են, բուրվառներ` մեկը ճենճահոտ, մյուսը խնկաբույր: Ուրեմն երկրորդ ափում մարդուն կենսականորեն անհրաժեշտ խնկաբույրն ու կաթն էՙ գթասրտությունն ու ջերմությունը: Կգոյատեւե՞ր արդյոք մարդ արարածը կյանքի բազում արգելապատնեշների շրջապտույտում, եթե չլիներ իր նմանի աջակցությունը: Թշվառության ծովի մեջ խեղդվողները միմյանց սատարելուն, նեցուկ լինելուն են նաեւ պարտական, որ աստիճանաբար վերածնվեցին ահարկու Ոչնչից, մղձավանջային այդ օրերը հիշողություն դարձան, եռագլուխ գազանը կարծես թե նահանջեց, իրենք էլ փորձեցին կրկին մարդ դառնալ: Թեեւ պետք է խոստովանել. «Դեռ հեռու է մինչեւ Մարդը իր ճամփան»... Վանաձոր |
