ՎՈՆ ՓԻԼԻԿՅԱՆ. «ՀԱՅԵՐԵՆՆ ԻՄ «ՀԱՅՐԵՆԻ» ԼԵԶՈՒՆ Է» Արծվի ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ Զրույց բրիտանական կինոյի, պոեզիայի, սանսկրիտի եւ հայերենի մասին Բրիտանացի գրող, կինոբեմադրիչ եւ թարգմանիչ Վոն (Վահան) Փիլիկյանը ծնվել է Լոնդոնում, ամերիկուհի մոր եւ հայ հոր ընտանիքում: Օքսֆորդի, Քեմբրիջի եւ Հարվարդի համալսարաններում դասական լեզուներ, կերպարվեստ եւ կինեմատոգրաֆիա ուսանելուց հետո աշխատել է տարբեր ոլորտներում: Նկարահանել է վավերագրական շարժանկարներ Դեւոն գյուղում տակառներ այրելու ավանդույթի եւ հյուսիսային Հնդկաստանում նավեր ապամոնտաժող մարդկանց կյանքի մասին, սանսկրիտից անգլերեն է թարգմանել «Մահաբհարատա» էպոսը եւ «Ռեզոնանս FM» ռադիոկայանով հաղորդումներ հեռարձակել հին Բաբելոնի մասին: 2012-ին նրա «Լեպրոզորիում գաղութը» թատերախաղը երեք շաբաթ ներկայացվել է Լոնդոնի «Յարդ» թատրոնում: 2016-ին նա եղել է առաջին եւ տակավին վերջին Բրիտանական խորհրդի ռեզիդենտ արվեստագետն Անդրկարպատներում (Ուկրաինա)ՙ բեմադրություն իրականացնելով մարդագայլերի մասին: Նրա բանաստեղծություններից նմուշներ տողերիս հեղինակի հայերեն թարգմանությամբ տարբեր տարիների լույս են տեսել «Գրական թերթում»: Անցյալ տարի Փիլիկյանը հրատարակեց իր երրորդ բանաստեղծական ժողովածուն եւ այժմ ավարտում է խաղարկային մի կինոնկար Եվրոպայի ծայրամասերում հաստատված ներգաղթյալների մասին...
- Սիրելի Վոն, ուզում եմ սկսել մեր զրույցը, հիշելով հորդՙ բեմադրիչ, գրող, թատերագետ, հետազոտող Հովհաննես Փիլիկյանին, որն անցյալ դեկտեմբերին ընդմիշտ լքեց մեզ: 1980-ական թվականներին նա բավականին հայտնի էր Խորհրդային Հայաստանի որոշ արվեստագետների եւ մտավորականների շրջաններում, մասնավորապես հայ ժողովրդի ծագման եւ Շեքսպիրի իր արտառոց մեկնաբանությունների, նաեւ իր ձախ հակումների շնորհիվ: Նա բազմափեշակ էր, եւ տեսնում եմ, որ դու էլ նրա պես ակտիվ ես տարբեր ոլորտներում... - Հայրս ծանր մարդ էր, ինչը կարող է վկայել նրան մոտիկից ճանաչած յուրաքանչյուր ոք: Բայց նա իսկական անհատականություն էր: Ոչինչ չէր կաշկանդում նրան: Նա տարերային ուժ էր, մի անձ, որի մեջ սերտորեն կապված էին կործանարար եւ ստեղծագործ ազդակները: Ես, անշուշտ, ժառանգել եմ նրա հետաքրքրությունների եւ կրքերի մեծ մասը: Մի բան, որ նա իրապես ներշնչեց ինձ, այն էր, որ պայմանականություններն ու սահմաններն իրականում խնդիր չեն: Ես չունեմ որեւէ ծրագիր կամ կարիերա. հորս պես ես ունեմ միայն իմ մտասեւեռումներն ու իմ հետաքրքրությունները, որոնք առաջնորդում են ինձ. ես չեմ դրանք որոշում: Բազմափեշակ հասկացությունը միայն իմաստ ունի երկփեղկված եւ վնասված հասարակության մեջ, որտեղ անհատի հոգին դարձել է փխրուն եւ կոտրված: Անշուշտ, մենք պետք է ձգտենք դուրս գալ այն հիմնական տիրույթներից, որոնք հիմնականում ստեղծվել են վերջին ժամանակներում: Եթե մենք չենք կարող միաժամանակ ձգտել ունենալ տարբեր տեսակի գիտելիքներ եւ տեխնիկա, ապա որպես հասարակություն, կարծում եմ, դատապարտված ենք ստրկության եւ անտեղյակության... - Որո՞նք են քո կյանքի լավագույն ազդեցությունները եւ ոգեշնչումները: - Կարծում եմ այն, որ ինձ շարունակում է զարմացնելՙ իմ ողջ լինելը: Սա շատերին կարող է անհեթեթ եւ անտեղի թվալ, բայց այն ինձ անհասկանալի առեղծված է թվում: Սա, թերեւս, էկզիստենցիալ հարց է: Այն փոքր-ինչ անհեթեթորեն առկա է առօրյա կյանքի «փլատակներում»: Ես ծնվել եմ այն ժամանակաշրջանում, երբ Մարգարեթ Թեթչերը նոր եկավ իշխանության: Այդ ժամանակից ի վեր առկա է անկումների, խայտառակ հիմարության եւ գրեթե անբացատրելի դաժանության ու վանդալիզմի անընդմեջ մի շղթա: Մարդիկ դժգոհում են Թրամփից, բայց նա բոյսքաութ էՙ համեմատած այն բանի հետ, ինչ որ Բլերն ու Բուշն են արել աշխարհում: Մեր մշակույթը եւ քաղաքները գահավիժում ենՙ դառնալով զբոսաշրջիկներին ծուղակը գցող դրամաղացներ, պլուտոկրատների եւ օլիգարխների խաղահրապարակներ, որտեղ աղքատները բանտարկվում են ահռելի դժոխքներում: Այսօրվա Անգլիան ես կհամեմատեմ Վայմարի տարիների Գերմանիայի հետՙ առանց զվարճանքների, այն մի անուրախ անիմացիոն-ֆաշիստական փակ հավաքույթ է, որտեղ տասնամյակներ շարունակ բերանին հարված կերած մարդիկ միավորվել են քայքայված արիստոկրատիայի հետ, իսկ նրանց մեջտեղում գտնվողները թաքուն չարախնդում են անհավատության մեջ: Իսկական խառնաշփոթ: Այսօր հարկ է ճանապարհորդել հեռավոր, մոռացված ճանապարհներովՙ գտնելու համար որեւէ արժեքավոր բան: Ես սիրում եմ անարխիստներին եւ կյանքում իրենց տեղը չգտնող մարդկանց, որոնք արգահատում են ամեն ինչ, որոնք չեն տեղավորվում ոչ մի շրջանակի մեջ: Ես փնտրում եմ կոտրվածին, եզակիին, հուսահատին: Նրանք ոգեշնչում են ինձ: Նրանք հետաքրքրում են ինձ: Համատեղ մշակույթ, գլոբալ մշակույթ. դրանք մի տեսակ մահ են, մի տեսակ անտանելի ճղճիմություն եւ անիմաստությունՙ նեոլիբերալ տնտեսության պատկերով ձեւավորված... - Եվ ապրելով նման մի աշխարհում դու թարգմանում ես հնագույն հնդկական պոեզիա սանսկրիտից անգլերեն: Կարելի էր ենթադրել, որ սանսկրիտով գրականությունն արդեն թարգմանվել էր անգլերեն... - Ցավոք, սանսկրիտով ստեղծված հարուստ գրականության միայն մի փոքր մասն է թարգմանվել անգլերեն: Միակ գրական երկը, որ մեծ տարածում է գտել Արեւմուտքում, «Բհագավադ գիտան» է, բայց այն հաճախ դիտարկվում է համատեքստից դուրս եւ սխալ է մեկնաբանվում: Սա պարզապես ժողովրդականություն վայելող մի հարց չէ. արեւմտյան գիտությունը հիմնականում եւ հպարտորեն անտեղյակ է հնդկական քաղաքակրթությունից: Միգուցե այս հարցում որոշ նյարդային ճնշում է առկա: Հին Հնդկաստանը մեծապես ազդել է նախասոկրատեսյան հունական փիլիսոփայության վրա, եւ նրա վաղ մետաֆիզիկան շատ ավելի գերազանցում է Արեւմուտքի զուգահեռ զարգացումները: Հինդուիզմի եւ բուդդիզմի հսկայական եւ բազմակողմանի կրոնական համակարգերը հենվում են հնագույն սանսկրիտական աղբյուրների վրա: Օրինակ, «Մահաբհարատան», որի վրա ես բավականաչափ աշխատել եմ, համաշխարհային գրականության ամենից արտառոց եւ զարմանալի ստեղծագործություններից է: «Վեդաները» նույնպես մի ամբողջ տիեզերական երեւակայություն են, որ հիպնոսացնում են իրենց գեղեցկությամբ եւ զորությամբ: Ինչո՞ւ դրանք ավելի հայտնի չեն Արեւմուտքում: Ցավոք, մի քանի տարի առաջ հօդս ցնդեց մի հսկայական թարգմանական նախագիծ, որին մաս էի կազմում նաեւ ես: Ես հիմա անկախաբար թարգմանում եմ պրակրիտից, որը սանսկրիտին առնչվող ժողովրդական լեզու է եւ որով ստեղծվել են պոեզիայի պատմության ամենից ապշեցուցիչ գեղեցիկ մանրանկարները: Ո՞վ գիտի, կլինի՞ մեկը, որը կցանկանա հրատարակել դրանք: Հավանաբար չի լինի... - 2006 թվականին դու եկար Հայաստան` ցուցադրելու քո վավերագրական եւ անիմացիոն ֆիլմերը: Դրանից մեկ տարի առաջ քո կարճամետրաժ վավերագրությունըՙ «Մուրճ եւ բոցը», մրցանակի էր արժանացել «Ոսկե ծիրան» երեւանյան երկրորդ միջազգային կինոփառատոնում: Դու մաս կազմո՞ւմ ես բրիտանական կինոգործիչների համայնքի, թե՞ անկախ ստեղծագործող ես: - Մեծ Բրիտանիայում ոչ ոք դույզն-ինչ հետաքրքրված չէ իմ աշխատանքով: Եթե ֆիլմ եմ նկարում (ինչը հազվադեպ է պատահում), դա անում եմ որեւիցե համայնքից կամ արտադրությունից անկախ: Սա ընտրությամբ չի լինում, պարզապես անհրաժեշտություն է: Կարծում եմՙ բավական արդարացի է, քանի որ ինձ իսկապես չի հետաքրքրում ժամանակակից բրիտանական կինեմատոգրաֆը: Բազմաթիվ կինոնկարներ են ստեղծում ինքնակալների, թագուհիների ու իշխանների մասին. ծիծաղելի է, կարծես ամեն շաբաթ այս թեմայով նոր ֆիլմ է նկարահանվում: Սա ի՞նչ մտասեւեռում էՙ նայել նույն ուղղությամբ, ինչպես Պլատոնի քարանձավի բանտարկյալները: Եվ ո՞ւմ են պետք նման ֆիլմերը: Իրականում դա նույնիսկ անպարկեշտ էՙ այն ամենի խորապատկերին, ինչ որ այսօր տեղի է ունենում աշխարհում: Գեղագիտական առումով եւս դա պարզապես ամոթալի է: Կարծում եմ, այս աղբը լավ վաճառվում է ամերիկացիներին: Բրիտանական կղզիների միակ իսկական հանճարեղ կինոգործիչը Փիթեր Գրինուեյն է, որին հերետիկոսի պես վտարել են, եւ նա ստիպված ապրում է Հոլանդիայում: Սա ամեն ինչ ասում է բրիտանական կինոարդյունաբերության մասին: Այսօր որեւէ մեկը շարունակո՞ւմ է կինոթատրոն գնալ: Կարծում եմ, մարդիկ հասկացել են, թե որքան ֆաշիստական է դարձել միջավայրը, մինչդեռ այն կարող էր լինել (եւ մի ժամանակ եղել էր) խորը, գեղեցիկ եւ հզոր: Միգուցե դա չափից ավելի էր հզոր: Լենինը հասկացավ, թե կինոն ինչի կարող էր հասնել, իսկ Հոլիվուդը տարավ իր պյուռոսյան հաղթանակն իր տեսլականի հանդեպ: Այսօր ֆիլմի հետ կապված խնդիրն այն է, որ ամենուրեք այն առկա է լղոզված ձեւով: Տանել չեմ կարող կինոյի մեխանիկական վերարտադրությունը. դա ակնհայտորեն արվեստի մահն է, ինչը տասնամյակներ առաջ հասկացել էր Էնդի Ուոլթոնը: Ո՞ր մի կինոռեժիսորը կուզի տարիներ շարունակ մի նախագծի վրա տքնելուց հետո տեսնել, որ իր ֆիլմը հասանելի է Համացանցումՙ մոլորակի վրա թափված մնացյալ դատարկ բաների հետ միասին: Իրականում ես քիչ ժամանակ եմ ծախսում կինոյի վրաՙ ավելի շատ զբաղվելով տեսողական արվեստներով, որն ինձ համար շատ ավելի հետաքրքրական ու կենսունակ է: - Երկրորդ անգամ Հայաստան եկար 2014-ինՙ մասնակցելու օտարալեզու հայ գրողների հավաքին: Ի՞նչ է հուզում Վոն Փիլիկյան բանաստեղծին: - Ինձ համար պոեզիան մեկ այլ տիպի խոսքի հնարավորություն է: Պոեզիայում ամենակարեւորը նրա գաղտնիքն ու նրա առեղծվածն է: Փաստը, որ այն արձակ չէ: Պոեզիան այնքան առեղծվածային է, որքան կյանքը եւ այնքան պարզ, ինչպես կասեր Ցելանը, որքան ձեռքսեղմումը: Ես չեմ հասկանում բանաստեղծությունը, եւ հուսով եմ, որ երբեք չեմ հասկանա: - Քո պոեզիայում կա՞ն հայկական մոտիվներ: - Հաշվի առնելով հայերենի իմ վատ իմացությունըՙ ես չեմ կարող դատել այս մասին, բայց նաեւ հուսով եմ, որ նման բան գոյություն ունի: Հայոց լեզուն առկա է իմ ամենավաղ հիշողություններումՙ դրանց շուրջը մի տեսակ մշուշվածություն ձեւավորելով: Կարծում եմՙ հայերենը որոշակի իմաստով իմ «հայրենի» լեզուն է: Օրինակ, հայրս երբեմն հորեղբորս հետ խորասուզվում էր մի այլ կարգի զրույցների մեջՙ դրանց պատճառով վերանալով ու չնկատելով մարդկանց հոսքն իրենց վրա. այդքան աշխույժ էր նրանց երկխոսությունը: Եվ կամ, երբ պապիկս ճաշի ժամանակ երգում էր մեզ համար ցնցող ու խորունկ երգեր` ինչպես օդում կախված քարեր: Չնայած ես գրեթե ոչինչ չէի հասկանում, հայերենը մի մասն էր իմ մանկության էխոլալիայի (ուրիշի լեզվում լսվող բառերի չկառավարվող կրկնություն - Ա. Բ.): Ի տարբերություն անգլերենիՙ հայերենն արձանագրված է իմ նյարդային համակարգի վրա: Վերջերս ես հսկայական ջանքեր եմ գործադրել լեզվին տիրապետելու համար: Անսովոր զգացողություն է, որը քիչ է տարբերվում այն ներքին զարկերակային տրոփյունից կամ սրտի բաբախումից, որը միշտ եղել է, բայց որին նախկինում երբեք ուշադրություն չես դարձրել: Զգում եմ, որ որքան շատ եմ սովորում, այնքան շատ եմ «պեղում» ինձ: Հայերենի արտասանությունն օժտված է հինավուրց մի ուժովՙ ի տարբերություն եվրոպական շատ լեզուների: Հետաքրքրական էր հայտնագործել, որ հայերենը եւս, սանսկրիտի պես, ունի գործիական հոլով. եվրոպական շատ ժամանակակից լեզուներում այն անհետացել է կամ միավորվել է բացառական հոլովին: Հորս հուղարկավորության ժամանակ ես գրաբարով կարդացի մի հատված սուրբ Գրիգոր Նարեկացուց, որն ինձ գոտեպնդեց անդիմադրելի ուժով: Նարեկացու աղոթք-բանաստեղծություններն ապշեցուցիչ ստեղծագործություններ են, անհավանական ուղեւորություններ դեպի վերին անհնարին խորքերը: Ես զգում եմ, որ իմ կյանքի մնացած մասը կարող եմ ինչ-որ կերպ ապրելՙ սուզվելով Նարեկացու պոեզիայի մեջ եւ երբեք չհայտնաբերելով դրանց սահմանները: - Ի՞նչ է նշանակում հայկական ժառանգությունը քեզ համար: - Մեր էության խորքում կան բաներ, մի տեսակ կոդեր, որ մի ամբողջ կյանք է պետք դրանք ճանաչելու, այլեւս չասածՙ մեկնաբանելու կամ հասկանելու համար: Դու չես ընտրումՙ ի՛նչ ժառանգել, եւ աներկբա է, որ հայ լինելն իր մեջ կրում է հատուկ եւ մասնավոր մի ուժ: Ես ինձ զգում եմ հայ: Ես ինձ նաեւ զգում եմ ամերիկացիՙ մորս ազգությունը: Ես բրիտանացի՞ եմ: Ես ծնվել եմ այստեղ եւ ողջ կյանքս ապրել եմ այստեղ: Հիմա, երբ ծնողներս չկան, ես ավելի սուր, քան երբեւէ, զգում եմ, թե ինչպես է մեր բոլորի միջով պատմությունը անցնում, թե ինչպես են մեզանից շատ հեռու գտնվող հսկայական ուժերը շարժվում յուրաքանչյուրիս միջով եւ ուղղորդում են մեր անհատական ճակատագիրը: Հայ լինելու մեջ շատ թանկ եւ փխրուն է որեւէ պահի ինչ-որ բան հավիտյան կորցնելու զարմանալի զգացողությունը: Ասածս միայն մասամբ է վերաբերում Ցեղասպանությանը ու նրա հետեւանքներին: Նայե՛ք հայոց պատմությանը եւ կտեսնեք, որ հնագույն ժամանակներից ի վեր ժողովրդի գոյությունը սպառնալիքի տակ է եղել: Իհարկե, ես չեմ կարող իսկապես ըմբռնել այն ամենը, ինչի միջով անցել են նախնիներս, հասկանալ դրանց բիբլիական մասշտաբները: Բայց ես հիմա ավելի հստակ եմ տեսնում, որ այն ամենը, ինչը որ եղել է դրանից առաջ, ինձ դրել է որոշակի անհերքելի խնդիրների առջեւՙ ուղարկելով այնպիսի ճանապարհներով, որոնցով ես չեմ վերադառնալու: Կա սեփականազրկման հսկայական եւ անդառնալի մի զգացողություն, որը թվում է տիեզերական, բայց որն, իհարկե, ունի շատ հստակ եւ բացատրելի արմատներ: Ես ծարավի եմ երկրիՙ ինչպես բոլորս: Այդուհանդերձ, ենթադրում եմ, կարող եմ վստահ լինել, որ տվյալ դեպքում այն իսկապես գոյություն է ունեցել եւ իսկապես կորստյան է մատնվել... |
