ՊԵՏԲՅՈՒՋԵԻ ԾԱԽՍԵՐԻ ԿԵՍԻՑ ԱՎԵԼԻՆ ԿԵՆՍԱԹՈՇԱԿՆԵՐՆ ՈՒ ԱՇԽԱՏԱՎԱՐՁԵՐՆ ԵՆ ԱՐԱ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ Պետական բյուջեի մասին բնակչության շրջանում խոսակցությունները հաճախ լինում են առանց պատկերացում կազմելու, թե ի՞նչ է պետական բյուջեն, ինչպե՞ս է ձեւավորվում եւ որտե՞ղ է ծախսվում: Բնակչության մի մասի պատկերացումների բացակայությունն էլ որոշ քաղաքական գործիչներ օգտագործում են բյուջեի գումարների ծախսման վերաբերյալ զուտ քաղաքական նպատակ հետապնդող հայտարարություններ անելու եւ այդ կերպ սեփական վարկանիշը բարձրացնելու համար: Դա գուցե բնական պետք է համարել քաղաքական գործունեության համար, բայց բյուջեի մասին բնակչության պատկերացումները թերեւս պետք է ավելի լուրջ եւ առարկայական լինեն: Ընդ որում, պարտադիր չէ տնտեսական մեծ գիտելիքներ ունենալ պատկերացում կազմելու համար, թե ի՞նչ է պետական բյուջեն, ի՞նչ ուղղությամբ են ծախսերը կատարվում, որտե՞ղ կարող են լինել չարաշահումները, որտե՞ղ դրանք պարզապես բացառվում են: Բյուջեն ընդհանրապես բարդ հասկացություն չէ: Անձնական, ընտանեկան, ձեռնարկության կամ ընկերության, համայնքի եւ վերջապես պետական բյուջե: Սրանք իրարից հիմնականում տարբերվում են գումարային չափերով, բայց ձեւավորվում են նույն սկզբունքներով: Բյուջեն ունի եկամուտներ եւ ծախսեր: Ծախսերը պետք է համապատասխան լինեն եկամուտներին, չնայած պետական բյուջեները լինում են նաեւ պակասուրդով, որը ծածկվում է ներքին եւ արտաքին ֆինանսավորման աղբյուրներից: Ներքին աղբյուրներից են, օրինակ, պետական պարտատոմսերը, արտաքին աղբյուրներից, օրինակ` Համաշխարհային բանկի տրամադրած վարկերը: Ինչ վերաբերում է պետական բյուջեի ծախսերին, ապա դրանց առյուծի բաժինը կազմում են պետական ոլորտի աշխատողների աշխատավարձերը, նպաստներն ու կենսաթոշակները: Նպաստներ եւ կենսաթոշակներ` 304 մլրդ դրամ 2013-ի պետական բյուջեի ծախսերը 1 տրլն 152 մլրդ դրամ են: Ինչպես այս տարվա, այնպես էլ նախորդ տարիների պետական բյուջեներում ծախսերի գերակշիռ մասը հատկացվում է սոցիալական ծախսերին: Այս տարի սոցիալական ոլորտին է հատկացվել 304,6 մլրդ դրամ: Այսինքն, պետական բյուջեի մոտ 26 տոկոսը հատկացվում է կենսաթոշակների եւ սոցվճարների վճարման համար: Շուրջ 500 հազար կենսաթոշակառուներին հատկացվող կենսաթոշակների վճարման համար հատկացվող գումարն այս տարի 197,7 մլրդ դրամ է կամ պետական բյուջեի մոտ 17 տոկոսը: Այլ հարց է, որ կենսաթոշակի չափը չի կարող բավարարել տարեցների կենսական պահանջների բավարարմանը: Սակայն ակհայտ է, որ այսօր պետության կողմից միայն կենսաթոշակների վճարման համար տրամադրվող գումարներն ավելի են, քան անգամ երկրի պաշտպանության համար հատկացված 180 մլրդ դրամը: Եվս 104 մլրդ դրամ էլ տրամադրվում է նպաստներին` ընտանեկան, երեխաների, մայրության, հաշմանդամության, գործազրկության եւ այլ նպաստներ: Փաստորեն, պետությունն այսօր սոցիալական նպատակներով կատարում է ամենամեծ հատկացումը բյուջեից: Հաջորդ հարցն այն է, թե որքանո՞վ են այստեղ հնարավոր չարաշահումները: Հիշեցնենք, որ 2011-ին կենսաթոշակների բաշխման համակարգում հայտնաբերված չարաշահումների համակարգը հնարավորություն էր տվել պետական բյուջեից 11 մլրդ դրամ յուրացնել տվյալ ոլորտի պետական կառավարման տարբեր օղակներում: Ընդ որում, այդ համակարգն ամենեւին էլ սոցհիմնադրամի դատվող նախագահի ժամանակ չի ձեւավորվել եւ արդարացի կլիներ պատասխանատվության ենթարկել նրան նախորդողներին եւս: Ամեն դեպքում, այս համակարգը արմատապես փոխվեց, մահացած կենսաթոշակառուի անվանումը անմիջապես դուրս է գալիս կենսաթոշակառուների բազայից, կենսաթոշակառուները տարեկան մեկ անգամ պարտավոր են ներկայանալ իրենց անձը հաստատող փաստաթղթով եւ ապա շարունակել ստանալ կենսաթոշակը: Այսինքն, կարող ենք ասել, որ այս համակարգում գոնե խոշոր չարաշահումները բացառելու համար մեխանիզմներ են ստեղծվել, հետեւաբար ծախսերն այստեղ այլեւս ռիսկային անվանել չենք կարող: Պետական աշխատավարձեր` ըստ ոլորտների Պետական կառավարման ապարատի պահպանման ծախսերը` ներառյալ եկամտային հարկը, 2013-ին կառավարության միջնաժամկետ ծախսային ծրագրով կազմել են մոտ 63 մլրդ դրամ: Այդ գումարով վճարվել են մոտ 17 հազար պետական կառավարման մարմինների աշխատողների աշխատավարձերը: Մասնավորապես, խոսքը քաղաքացիական ծառայողների, դատական եւ դատախազական համակարգի, արտգործնախարարության, հարկային եւ մաքսային ծառայողների աշխատավարձերի մասին է: Թերեւս պարզ է, որ այստեղ նույնպես չարաշահումներ չեն կարող լինել, հատկապես այս տարի, երբ գործում է աշխատողների եկամտային հարկի էլեկտրոնային հաշվետվությունների համակարգը: Նույնը կարելի է ասել նաեւ կրթության ոլոտի աշխատավարձերի մասին: Պետական բյուջեից կրթության ոլորտին հատկացված 108 մլրդ դրամի գերակշիռ մասը մանկավարժների աշխատավարձերն են կազմում: Մասնավորապես, նախադպրոցական եւ տարրական կրթության համակարգին տրամադրվում է 23 մլրդ դրամ, միջնակարգ ընդհանուր կրթությանը` 48 մլրդ դրամ, նախնական եւ միջին մասնագիտական կրթությանը` 6 մլրդ դրամ, բարձրագույն կրթությանը` 8,1 մլրդ դրամ: Մոտ 85 մլրդ դրամ կազմող աշխատավարձերը հիմնականում վճարվում են բանկային պլաստիկ քարտերով, աշխատողների մասին էլեկտրոնային հաշվետվություններն ուղարկվում հարկային ծառայություն: Գրեթե անհավանական է, որ այստեղ լինեն յուրացումներ: Պաշտպանության ոլորտին հատկացվող 180 մլրդ դրամի մոտ կեսը, երկրի նախագահի վկայությամբ, նույնպես աշխատավարձերն են: Այսինքն, մոտ 90 մլրդ դրամը: Հասարակական կարգի պահպանության համար տրամադրվող 72 մլրդ դրամից 29,5 մլրդ դրամը ոստիկանության, 16,7 մլրդ դրամը ազգային անվտանգության ծառայության, 5,7 մլրդ դրամը փրկարար ծառայության աշխատավարձերն են: Մոտ 52 մլրդ դրամ էլ աշխատավարձեր այստեղ են: Փաստորեն, վերոնշյալ բոլոր ոլորտների աշխատավարձերը միասին վերցրած կազմեցին 291 մլրդ դրամ` փոքր-ինչ ավելի ցածր կենսաթոշակներին հատկացվող ընդհանուր գումարից: Այսինքն, պետական աշխատավարձերն ու կենսաթոշակները միասին վերցրած կազմում են գրեթե 600 մլրդ դրամ կամ պետական բյուջեի ծախսերի ավելի քան կեսը: Առողջապահության ծախսեր եւ պետական պարտք Առողջապահությանը հատկացվող գումարն այս տարի կազմել է մոտ 72 մլրդ դրամ: Այստեղ գումարի բաշխման այլ սկզբունք է գործում: Դրա մի փոքր մասն ուղղվում է բժշկական սարքավորումների, ապրանքների, դեղագործական ապրանքների ձեռք բերմանը: Այստեղ արձանագրված չարաշահումները, մասնավորապես դեղորայքի պետգնումների հետ կապված, անցյալ տարի բացահայտվեցին տնտեսական մրցակցության պաշտպանության հանձնաժողովի կողմից: Այդուհանդերձ, նշենք, որ այս ոլորտին բյուջեով կատարված հատկացումները կազմում են 3,6 մլրդ դրամ: Այնպես չէ, որ այստեղ արդեն չարաշահումների ռիսկեր չկան, բայց եւ այնպես էլ չէ, թե չարաշահումների ժամանակ այդ ամբողջ գումարը կամ դրա մեծ մասն է յուրացվում: Այժմ պետգնումների ոլորտն, ընդհանուր առմամբ, գտնվում է կառավարության հատուկ ուշադրության կենտրոնում, եւ յուրացնել այս տողով հատկացված գումարն այժմ անհամեմատ դժվար է եւ ռիսկային հենց իրենց` յուրացնողների համար: Միեւնույն ժամանակ, նշենք, որ առողջապահությանը հատկացված գումարի հիմնական մասը դարձյալ աշխատավարձերն են: Հիվանդանոցային ծառայությունների համար հատկացված 27 մլրդ դրամը եւ արտահիվանդանոցային ծառայությունների համար հատկացված 23 մլրդ դրամը հիմնականում բուժաշախտողների աշխատավարձերն են: Այսինքն, եւս 50 մլրդ դրամի աշխատավարձեր: Ավելացնենք, որ այս տարի արտաքին պետական պարտքի սպասարկման առումով բավականին ծանր տարի էր: Այդ նպատակով բյուջեից հատկացված է 52,5 մլրդ դրամ: Այս գումարով ամբողջությամբ մարվում է արտաքին պարտքը եւ անիմաստ է խոսել որեւէ յուրացումների մասին: Ռիսկային ոլորտները հայտնի են Ֆինանսների նախարար Դավիթ Սարգսյանի տեղեկացմամբ, պետական գնումների իրականացման համար պետական բյուջեից տրամադրված գումարները կազմում են մոտ 262 մլրդ դրամ: Նրա հավաստմամբ, այստեղ կան ռիսկեր, որոնք սակայն համակարգային չեն եւ հնարավոր են մի քանի հարյուր միլիոն դրամի յուրացումներ: Դավիթ Սարգսյանը նաեւ ներկայացրեց, թե ի՞նչ քայլեր են արվում պետական գնումների համակարգում յուրացումները բացառելու համար: Բնական է, որ այդ քայլերը որոշակի արդյունքներ կտան: Այնուամենայնիվ, այս ոլորտում ռիսկեր կան եւ անհրաժեշտ են ֆինանսների նախարարության, վերահսկիչ պալատի մշտական հսկողությունը դրանք նվազագույնի հասցնելու ուղղությամբ: Հասկանալի է, որ պետական միջոցների անարդյունավետ վատնելու մեծ ռիսկեր ունեցող ոլորտը շինարարությունն է: Այս ոլորտը մշտապես եւ ամենուր է ռիսկային, հետեւաբար այն պետական վերոնշյալ կառույցների մշտադիտարկման ներքո գտնվող երկրորդ կարեւոր ոլորտը պետք է լինի` պետգնումներին զուգահեռ: Այսպիսով, ելնելով պետական բյուջեի ծախսերի մեծություններից, ոլորտներից եւ տրամաբանությունից, կարելի է եզրակացնել, որ այդ ծախսերը հիմնականում ծառայում են իրենց նպատակներին: Պետական աշխատողները ստանում են իրենց աշխատավարձերը, կատարվում են պետական գնումներն ու շինարարությունը, մատուցվում են ծառայությունները: Մնում է միայն ավելի ուշադիր լինել ռիսկային ոլորտներում կատարվող ծախսերի նկատմամբ, որպեսզի դժվարությամբ հավաքվող հարկային եկամուտները չփոշիացվեն եւ չվատնվեն որոշ անկուշտ պետական պաշտոնյաների կողմից: Միեւնույն ժամանակ նշենք, որ այդ ոլորտների ծախսերը, ինչպես արդեն ցույց տվեցինք վերեւում, ամենեւին էլ պետական բյուջեի մեծ մասը չեն կազմում, ինչպես ներկայացվել էր վերջերս: |
