Տեղադրվել է` 2013-09-13 23:44:16 (GMT +04:00)

Ընթերցված է` 907, Տպվել է` 31, Ուղարկվել է էլ.փոստով` 24

ԵՐԵԿՈՅԹ ՄԸ ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆԻ ՀԵՏ ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆԻ ՀԵՏ

1991 սեպտեմբերին Աբրահամ Ալիքեան Փարիզ կը գտնուէր, ուր Ֆրանսահայ գրողներու ընկերակացութեան նախաձեռնութեամբ երեկոյթ մը կազմակերպուեցաւ ամսուն 15-ին, հանդիպումի մը առիթ ստեղծելու համար մոսկուայաբնակ բանաստեղծ-թարգմանիչին հետ: Ներկայ գտնուեցաւ փարիզահայ գրողներէ, անոր գործին ծանօթներէն բաղկացած քանի մը տասնեակնոց հասարակութիւն մը:

Ընկերակցութեան նախագահ Գրիգոր Պըլտեանի ամփոփ ներկայացումով սկսած երեկոյթը շարունակուեցաւ Ա. Ալիքեանի բանաստեղծութիւններէն Կարապետ Տաքէսեանի ընթերցումով, օրուան հիւրին խօսքով եւ աւարտեցաւ հարցում-պատասխանի ծաւալուն բաժինով մը: Ա. Ալիքեանի խօսքին ընդմէջէն նիւթ եղաւ յատկապէս խորհրդային տարիներուն ներգաղթած երեք բանաստեղծի վիճակած դառնութիւնը, գրելու եւ երբեմն նաեւ ապրելու անկարելիութիւնը, որմէ վերապրած մըն էր ինք, շնորհիւ մոսկուայեան ինքնաքսորին:

Յետագայ տողերը արձանագրութիւնն են նոյն երեկոյթէն պահուած շուրջ մէկուկէս ժամուան ձայնագրութեան. նախ կայ Գ. Պըլտեանի ներկայացումը, ապաՙ Ա.Ալիքեանի խօսքը, եւ վերջապէս հարցումներու բաժինը: Այս բաժինին մէջ նշուած են անունները այն անձերուն, որոնց ինքնութիւնը իրենց ձայնէն կռահելի է: Միւս հարցումները տրուած են պարզ գծիկով մը:

Աւելի քան երկու տասնամեակ ետք, այսօր, բանաստեղծին մահուան առթիւ ու անոր յիշատակին այս արձանագրութիւնը թանկագին վկայութիւնն է «ապրուած» անապրելիի մը, որուն մասին շատ յաճախ նախընտրուեցաւ լռութիւնը, անգիտացումի ընթացքը, ինչպէս կը մատնէ երեկոյթին հարցումներու բաժինը...

Լռութիւն, կամաւոր անգիտացում, որպէս իրականութիւնը քօղարկելու եւ պատրանքներ պահպանելու կարծեցեալ միջոց...

ԱՐՓԻ ԹՈԹՈՅԵԱՆ

ԳՐԻԳՈՐ ՊԸԼՏԵԱՆ - Աբրահամ Ալիքեանի կեանքի ընթացքը բացառիկ երեւոյթ է: Ինք քիչ ծանօթ է մեր գրականութեան մէջ, որովհետեւ ան հայրենադարձ մը եղաւ 1947-ին, երբ հազիւ 19 տարեկան էր: Ծնած էր Ալեքսանտրէթ, երբ Սանճաքը տակաւին Թուրքիոյ կցուած չէր: Հոն, Պալեան վարժարանին մէջ առաւ իր նախակրթական ուսումը. յետոյ, տասը տարի ետք, երբ Սանճաքը Թուրքիոյ տրուեցաւ, իրենք փոխադրուեցան Պէյրութ: Այս անգամ մտաւ Ճեմարան եւ ինչպէս կ՚ըսէ իր կենսագրական նոթերուն մէջ, այնտեղ յայտնաբերած է Հայաստանը: Արդարեւ, այնտեղ էին Շանթը, Աղբալեանը եւ ուրիշներ, որոնք կենդանի կապ մը ունէին Հայաստանի հետ: Կ՚ենթադրեմ թէ որոշ չափով ատիկա էր, որ 1947-ին ներգաղթի խանդավառութեան մէջ զինք մղած է երթալու Հայաստան:

Անմիջապէս որ կը ներգաղթէ, ծանօթ է թէ ի՛նչ կը պատահի. կ՚ըսէր թէ արդէն Պաթումի մէջ իր գիրքերը առած էին ձեռքէն: Հետեւաբար կը սկսին դժուար քանի մը տասնեակ տարիներ: Նախ ստիպուած, Երեւանէն կը փախչի Մոսկուա, այնտեղ կը յաջողի համալսարան մտնել, հակառակ անոր որ ռուսերէն բացարձակապէս չէր գիտեր: Եւ Գորքիի հիմնարկը աւարտելէն ետք կը յաջողի նաեւ հոն դասախօս դառնալ: Ուրեմն, ատկէ ետքի կեանքը դասախօսի կեանք մըն է. բայց կը նշմարենք, որ ան աքսորական մըն է արդէն Երեւանէն Մոսկուա: Կարծէք չէր բաւեր առաջին աքսորի մը մէջ ծնիլը...

Ա. Ալիքեան ամէն բանէ առաջ բանաստեղծ էր. 1947-ին, նախքան ներգաղթելը, հրատարակած էր «Հորիզոն» խորագրուած արեւմտահայերէն գրքոյկ մը: Երեւանի մէջ 1951-ին նոր հատոր մը կը հրատարակէ, «Նախերգանքը», նորէն արեւմտահայերէնով: Այս մէկը կը հաւաքուի եւ տարի մը վերջ կը տպուի արեւելահայերէնով: Հասկնալի է, որ այդ տարիներուն արեւմտահայերէնը Երեւանի համար մեռեալ լեզու մըն էր, ուստի արգիլուած էր արեւմտահայերէնով գիրք հարտարակել: Ատկէ ետք ստիպուած կ՚ըլլայ արեւելահայերէնով գրելու, մինչեւ իր վերջին քերթուածըՙ «Թուղթ չափաբերական»ը, որ նախ լոյս տեսաւ «Յառաջի» «Միտք եւ Արուեստի» յաւելուածին յունիսի թիւին մէջ, յետոյ առանձին պզտիկ հատորով մը: Ասով ան վերադարձ մը կ՚իրագործէ դէպի արեւմտահայերէնը: Բայց խորքին մէջ վերադարձ մը չէ, որովհետեւ արդէն իր բանաստեղծութիւնները գրուած են արեւմտահայերէն: Բայց անոնց մէջ կայ արեւելահայերէնի հով մը: Հետաքրքրական է իբրեւ երկու լեզուներու համադրութիւն: Հոն ալ կարծէք Շանթի, Աղբալեանի վերջին տարիներու լեզուն է, որ կը փորձուի նման համադրութեամբ:

Ես պիտի չփորձեմ իր գործին վերլուծումը ընել: Բայց պիտի ըսեմ, որ Ա. Ալիքեանի անունը որպէս երեւոյթ լսելու առաջին առիթը եղաւ 1965-ին «Բարեյուսոյ հրուանդանին» հրատարակութիւնը: Գործը ունէր խորհրդանշական իմաստ մը. երկար քերթուած մըն է, որ ըստ երեւոյթին տարիներու պէտք ունեցած է որպէսզի տպագրուի: Գիտէք, գրաքննութիւն կար եւ գրաքննութիւնը չէր արտօներ, որ Արեւմտահայաստանի մասին բան հրատարակուի: Նախՙ որովհետեւ հոն բովանդակութիւնը Տարօնի աշխարհն է, Առաքելոց վանքը: Եւ Ա. Ալիքեան այդ բանաստեղծութեան մէջ ստիպուած է մտցնել պատմութեան պէս բան մը: Այնտեղ կը պատմուի օրինակ եւ պատրուակ է այս պատմութիւնը, թէ ի՛նչպէս երկու կիներ Մշոյ նշանաւոր Ճառընտիրը Առաքելոց վանքէն կը փորձեն Արեւելեան Հայաստան հասցնել: Մէկ մասը կը հասնի, միւս մասը կը թաղուի: Գիտէք Ճառընտիրին պատմութիւնը: Ուրեմն, ասիկա խորհրդանշական իմաստ մը ունի, փաստՙ որ թափանցիկ է: Բայց ինչ որ շահեկան է, իրեն կը ստիպեն պատմութիւնը մտցնել, որպէսզի կարելի ըլլայ բանաստեղծութիւնը տպել: Այնուհետեւ այս ընդարձակ բանաստեղծութիւնը առաջին կռուանը կ՚ըլլայ, որուն շուրջ հետաքրքրութիւն մը կը ստեղծուի Սփիւռքի մէջ:

Ալիքեան անկէ ետք հրատարակեց փոքր հատորներ, եւ 1983-ինՙ «Ծաղկաքաղը»: Կը զգաս, որ այս բանաստեղծութեան նկարագիրը, ծնածՙ արեւմտահայ բանաստեղծութեան աւանդութենէն, հաճելի չէ տիրող գեղագիտութեան: Որովհետեւ այդ բանաստեղծութիւնը ունի հիմնական մեղք մը. ան արեւմտահայերէն կը հոտի: Ունի իր մէջ ամբողջ արեւմտահայ բանաստեղծութեան աւանդոյթը, ուրեմն ընդունելի չէ:

Այս նոյն տարիներուն Ալիքեան նաեւ թարգմանիչ է. գլխաւորաբար ֆրանսերէնէ կը թարգմանէ: Թարգմանած է Ափոլինէր, Շ. Ազնաւուրի բանաստեղծութիւնները. ունի ֆրանսահայ բանաստեղծութեան ծաղկաքաղ մը, հին շրջանէն մինչեւ նորերը. այնտեղ ինք բացառիկ հմտութիւնը ունի բանաստեղծութիւնը հայերէնի փոխադրելու: Թարգմանած է նաեւ Ռուբէն Մելիքի բանաստեղծութիւններու մէկ հաւաքածոն: Ամէնէն ծաւալունը Ֆլոպէռի Education Sentimentale-ին թարգմանութիւնն է: Այդ գիրքը, որ Ֆլոպէռի ամէնէն կարեւոր վէպերէն մէկն է, ֆրանսերէնի մէջ ալ երեւոյթ մըն է ու զայն հայերէնի փոխադրել թարգմանիչի, եւ մանաւանդ գրողի, որոշ կարողութիւններ կը պահանջէ: Չի բաւեր, որ լաւ թարգմանուի, այլ պէտք է նաեւ, որ վէպ մնայ:

Ահաւասիկ Ալիքեանի արտադրութիւնը. եւ որքան կը յիշեմ, տակաւին երեք հատոր կայ, որոնք կը սպասեն Երեւանի հրատարակչատուներուն մէջ:

Ահա՛ ինչ որ կ՚ուզէի ըսել այս երեկոյ Աբրահամ Ալիքեանի մասին:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ամէն բանէ առաջ ձեր ներողամտութիւնը պիտի խնդրեմ, եթէ իմ արեւմտահայերէնիս մէջ խորթութիւններ սպրդին. որովհետեւ քառասուն տարի այդ մայրենիս դրուեցաւ գելոցի տակ, ինծի թոյլ չտրուեցաւ այդ լեզուով գրել: Այս հանդիպումը իմ կողմէս չ՚ենթադրեր որոշ նիւթ մը, այլ նիւթեր, որոնց մասին կ՚ուզէի զրուցել ձեզի հետ հարց ու պատասխանի ձեւով:

Երկրորդՙ իմ ընելիքս պիտի ըլլայ գրգիռներ տալ, որպէսզի այդ հարց ու պատասխանները ըլլան սուր, ըլլան հետաքրքրական: Ես պիտի խօսիմ երեք հայրենադարձ բանաստեղծներու ճակատագրին մասին. բանաստեղծներ, որոնք գացին Հայաստան եւ ունեցան, դժբախտաբար, տխուր բախտ: Անոնց միայն կեանքին մասին պիտի պատմեմ. մանրամասնութիւններն ալ զանց պիտի առնեմ: Գլխաւոր գիծերով պիտի ներկայացնեմ անոնց ճակատագիրը:

Կար ու չկար հայրենասիրութիւն մը կար 1946 եւ 1947 թիւերուն: Վեհ, վսեմ հայրենասիրութիւն մը, որ ոչ միայն զանգուածներ ոտքի հանեց, այլ նաեւ մեծ մտաւորականներ յուզեց: Ով որ կարդացած է, կամ լսած այդ տարիներուն մասին, գիտէ թէ ի՛նչպիսի խլրտումներ, ի՛նչպիսի շարժում տեղի ունեցաւ հայրենադարձութեան կապակցութեամբ: Այնպիսի համայնակուլ հայրենասիրութիւն մըն էր, որ մանաւանդ պատանի հոգիները շարժման մէջ դրաւ:

Բայց նախքան այդ հայրենասիրութեան մասին, կ՚ուզեմ փակագիծ մը բանալ. օրերս երբ կը թերթատէի «Յառաջի» հին թիւերը, ուշադրութիւնս գրաւեցին տիկին Արփիկ Միսաքեանի յաջորդական երեք հիանալի խմբագրականները, գրուածՙ հայաստանեան արքունի բանաստեղծուհիի մը ելոյթներուն առթիւ ի Փարիզ: Արքունի կ՚ըսեմ այդ բանաստեղծուհիին, անուն պիտի չտամ. ո՛վ որ կրնայ կռահել, շատ բարեւ անոր: Այդ բանաստեղծուհին արքունի էր, ինչպէս կային եօթանասուն տարի Հայաստանի մէջ արքունի բանաստեղծներ, հրապարակագիրներ, երգահաններ, քանդակագործներ, եւլն.: Այդ արքունիները, «սոցիալական զակազ» կ՚ըսեն, կը գործածեմ ռուսերէն արտայայտութիւնը, այսինքնՙ հասարակական պատուէր կը ստանային չես գիտեր որմէ եւ ո՛ւրկէ: Անոնք զարմանալիօրէն անյայտ տեղերէ կը ստանային այդ զակազները եւ զանոնք գործի կը դնէին նախանձելի խանդ ու եռանդով: Դժբախտաբար այդ արքունիներուն մէջ երբեմն եղաւ նաեւ Գուրգէն Մահարին: Մահարին, որ աւելի իր հոգիին մէջ զգաց հիւսիսի տաքն ու պաղը, քանՙ իր մաշկին վրայ:

Վերադառնալով մեր արքունի բանաստեղծուհիին փարիզեան ելոյթներուն, այնտեղ շատ յատկանշական բան մը կայ. այն որ «մենք Հայաստան ենք կառուցում, հայրենիք ենք կառուցել»: Մենքՙ հայրենադարձներս, տեսանք թէ ի՛նչ կառուցեցին. ի՛նչեր կրնային կառուցել ու չկառուցեցին, ի՛նչպէս կառուցեցին, եւ այդ ինչպէսին դժբախտաբար նաեւ դո՛ւք վկան եղաք, երբոր երկրաշարժէն ետք գացիք Հայաստան:

Այս մէկ. երկրորդՙ իր այդ ելոյթներուն մէջ մեր արքունին կ՚ըսէ, թէ մենքՙ Գրիգոր Զօհրապի արտայայտութեամբՙ արեւելահայ աղբրտիքս, աւելի հայրենասէր ենք, քանՙ դուք, արեւմտահայերդ: Հայրենասիրութիւնը, ռուս մեծ գրող Լ. Թոլսթոյի բառերովՙ չափազանց ամօթխած զգացում է:

Այս ներածականէն յետոյ ես կ՚անցնիմ երեք բանաստեղծներուն: Այս ներածականը այնպէս կը թուի, թէ ոչ մէկ կապ ունի այդ բանաստեղծներուն բախտին հետ: Բայց տեսնենք հիմա, թէ ի՛նչպիսի կապ ունի:

Առաջին բանաստեղծը... անուններ չպիտի տամ, որովհետեւ անոնք իմ շատ սիրելի բարեկամներս են եղած եւ չեմ ուզեր խռովել մէկուն մահը, միւսին արտագաղթը: Առաջին բանաստեղծը, որ 22 տարեկան էր 1946-ին, կապուտաչ, վառվռուն, մինչեւ մազերուն ծայրը քնարական, այդ ամօթխած զգացումը սրտին սեղմած, այսինքնՙ հայրենասիրութիւնը, սքանչելի երաժշտութիւններ տուաւ բանաստեղծութեան. իր փոքրիկ գրքոյկը անութին տակՙ գնաց Հայաստան: Գնաց Հայաստան առաջին կարաւանով, «Հէ՜յ ջան, կարաւան» երգելով:

Ան այնպիսի քնարական բանաստեղծ էր եւ այնպիսի տաղանդի տէր, որուն մասին առաջին անգամ Հայաստան իր բերանը բացաւ եւ գրախօսական գրեց, երբ որ ինքը Սփիւռքի մէջ էր դեռ: Այդ գրախօսականին հեղինակըՙ (Սողոմոն) Տարօնցին ինծի ըսաւ, թէ չափազանց դժուարութեամբ տպուած էր այդ գրութիւնը նոյն բանաստեղծին մասին: Գնաց այդ բանաստեղծը ու հայրենի հողին վրայ հազիւ քանի մը պզտիկ քերթուածներ գրած, լռեց: Լռեց, որովհետեւ անընդունելի եղաւ իրեն համար դաւաճանել իր մայրենիին, այսինքնՙ արեւմտահայերէնին: Երեք-չորս ամիս անցած պարտադրեցին, որ արեւելահայերէն գրեն մեր բանաստեղծները: Եւ այդ բանաստեղծը չ՚ենթարկուեցաւ. նախամեծար համարեց լռել, քան թէ փոխել իր լեզուն: Այդ բոլորը, այսինքնՙ արեւմտահայերէնի դէմ արշաւը, կը պատրուակէին անով, որ ժողովուրդը, իրենց լեզուովՙ «չի հասկանայ»:

Բայց, կարծես թէ հակասութիւն մը կայ այստեղ. ուրեմն, ժողովուրդը չի հասկանայ նաեւ արեւմտահայ գրականութիւնը. բայց եւ այնպէս, կը տպէին, ըսենքՙ Պ. Դուրեան, Յ. Պարոնեան եւլն.: Ասոնք իրենց նախասիրած գրողներն էին: Եւ այդ բանաստեղծը, Մայաքովսքիի բառերովՙ իր երգին, կոկորդին կլթիկ դարձաւ ու լռեց: Դարձաւ պաշտօնեայ, որպէսզի կարենայ իր ծերունազարդ մայրը կերակրել. սպասեց լուռ, մինչեւ որ երկաթէ վարագոյրը ծերպուեցաւ քիչ մը, ծայրը քիչ մը բարձրացաւ, եւ այդ բանաստեղծը արտագաղթեց: Կարեւոր չէ թէ ո՛ւր, կարեւոր չէ ո՛չ մեզի համար, ոչ իրեն համար հիմա: (Խոսքը Արամ Արմանի մասին է - ծ.խ.)

Երկրորդ բանաստեղծը, որ գեղեցիկ էր պատանի աստուծոյ մը պէս, 1947-ին ան ալ ներգաղթեց: Այնքան գեղեցիկ էր, որ, փոխ կ՚առնեմ Շահնուրի արտայայտութիւնըՙ կարծես գրպանին մէջ մագնիս մը ունէր գեղեցկուհիներ քաշելու: Այդ բանաստեղծն ալ թեւին տակ պզտիկ, սքանչելի հատոր մը, մեկնեցաւ Հայաստան: Ան աւելի յարմարութիւններ ունէր որդեգրելու թէ՛ լեզուն, արեւելահայերէնը, որովհետեւ սկսած էր արեւելահայերէն բանաստեղծութիւններ գրել, եւ թէ՛ մանաւանդ պարտադրուող նիւթերով, այդ «սոցիալական զակազ» կոչուածով:

1951-ին, երբ որ պիտի աւարտէր համալսարանը, պիտի նշանուէր, հազիւ իր տունը հասած, մեքենայի տակ մնաց: Մեքենայի տակ ձգեցին, ո՛չ թէ մնաց: Եւ Սփիւռքի մանկլաւիկները սկսան աղմկել, թէ վթարի է ենթարկուած, թէ այդպիսի բաներ կը պատահին զանազան երկիրներու մէջ ալ, Փարիզ, նոյնիսկ Անգարա, եւլն., եւլն.: Բայց քանի որ այդ բանաստեղծը կրցաւ այդ վթարէն յետոյ մէկ ժամ վերապրիլ, խելքը գլուխը ամէն ինչ պատմեց. վկաներ ունինք. եւ այդ վթարը ԿԳԲ-ի կողմէ կազմակերպուած էր: Մեռաւ, սպաննուեցաւ եւ հայրըՙ Մարտիրոս աղան, մինչեւ հիմա աչքիս առջեւն է, իր տունին մէկ անկիւնը քաշուեցաւ եւ այլեւս այդ տեղէն չբարձրացաւ: Մէկ տարի ետքը եկան անծանօթ մարդիկ եւ արեան գին առաջարկեցին. իր որդւոյն արեան գինը... Այդ մարդը լուռ հայեացքով ճանապարհ դրաւ զանոնք եւ երկու ամիս յետոյ մեռաւ: Մեռաւ եւ ոչ թէ մահը իրեն տարաւ, այլՙ իր աչքերուն մէջ ցոլացող իր գեղեցիկ տղուն կերպարանքը: (Այդ բանաստեղծը Անդրանիկ Թերզյանն էր- ծ.խ.)

Երրորդ բանաստեղծին մասին չեմ խօսիր, որովհետեւ Գրիգորը խօսեցաւ անոր կեանքին մասին, որ ահա ձեր առջեւն է նստած, եւ սպիտակ է մայրամտային ամպի մը պէս: Այդ բանաստեղծը շատ բաներ քաշեց. քաշեց, վախնալով որ իրեն ալ կը ձերբակալեն 1949 թուին. բռնէ-բռնէի տարին, երբոր այնքա՛ն հայրենադարձներ ալ տարին: Հրաշքով կրցաւ հասնիլ Մոսկուա, մտածելով թէ Մոսկուան շատ մեծ քաղաք է եւ դժուար կրնան իրեն ձեռք տալ: Բարեբախտաբար ռուսերէն սորվեցաւ եւ դասախօս դարձաւ այնտեղ, երկար, երկար տարիներ: Եւ ինչպէս Գրիգորը ըսաւ, իմ կեանքս եղաւ ինքնաքսոր մը, որ կարծեմ վերջ չունի:

Ահաւասիկ ինչ որ կ՚ուզէի ձեզի ըսել:

Կը վերջացնեմ խօսքս մէկ դրուագով. 1964 թուականին, -վաթսունական թուականները թէեւ Խրուշչով եկած էր, բայց տակաւին շատ վտանգաւոր էին, բռնէ-բռնէն կը շարունակուէր,- յանկարծ օր մը Անդրանիկ Ծառուկեանը, թող լոյս իջնէ իր գերեզմանին, ինծի հեռաձայնեց, թէ կ՚ուզեմ տեսնուիլ քեզի հետ: Ծունկերս կթոտեցան, որովհետեւ Ծառուկեանի պէս մէկուն հետ խօսիլ չափազանց վտանգաւոր էր: Բայց գացի եւ տեսայ: Ինք ուզեց հիւրանոցին մէջ խօսիլ հետս, ըսի որ չեմ կրնար. գիտէի, հիւրանոցները ամբողջութեամբ զանազան ելեկտրական չեմգիտերինչերով լեցուն էին. դուրս եկանք եւ Կրեմլի պատերուն տակ իր կիսածաղրական ձեւով նայեցաւ Կրեմլի աստղերուն եւ ըսաւ, թէ ինչո՞ւ մարդկութիւնը միշտ աստղերը կ՚ընտրէ իրեն առաջնորդ: Եւ երբոր քիչ մը լսեց իմ տրտունջները մեր դժուար կեանքին մասին, խօսք մը ըսաւ, որ մինչեւ հիմա չեմ մոռնար. «Դուք սերունդ մըն էիք, որ պէտք է փճանայիք, որպէսզի գալիք սերունդները աւելի երջանիկ ըլլային»:

Մենք փճացանք, մաղթենք այդ սերունդներունՙ բարի՛ գալուստ:

ՀԱՐՑՈՒՄՆԵՐ

ՍՈՆԱ ԾԱՌՈՒԿԵԱՆ - Շեշտեցիք Հայաստանի մէջ միայն արեւելահայերէնով գրելու պարտադրանքը ու երեք բանաստեղծներուն ատիկա ընելու դժկամութիւնը, պահած լռութիւնը: Բայց ինչո՞ւ լռել եւ պարզապէս արեւելահայերէնով չարտադրել: Արեւելահայերէնն ալ հայերէն չէ՞:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Արեւելահայերէնը եւ արեւմտահայերէնը չափազանց շատ տարբերութիւններ ունին: Բանաստեղծը կրնայ արտայայտուիլ միայն իր մայրենիով:

Ս. Ծ. - Բայց երբ երկար ատեն կ՚ապրիք Հայաստան, կարելի է այդ լեզուն սորվիլ ու այդ լեզուին անցնիլ. չէ՞:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ես մինչեւ որ արեւելահայերէնի անցայ, քսան տարի պէտք եղաւ: Քսան տարի ոչինչ չեմ ըրած: Կրցայ, այսպէս չակերտներու մէջ, ճկուն ըլլալ: Բայց միւս բանաստեղծները չկրցան: Մէկի մասին է խօսքս. որովհետեւ միւսը կրցաւ արեւելահայերէն գրել: Բայց ի՞նչ գրեց մինչեւ 1951 թուականը. 1947-ին եկած էր Երեւան: Բոլորէն կարելի չէ պահանջել նման բան: Դուք չկարծէք, թէ նոյն հայերէնն է: Թող արեւելահայը փորձէ արեւմտահայերէն գրել:

Ո՛չ միայն լեզուի խնդիրն էր. ես այդպէս պարզացուցի: Պարտադիր նիւթեր կային, որոնց մասին պէտք էր գրել: Պէտք էր չափազանց ճարպիկ ըլլայիր, որպէսզի կարենայիր այդ փշալարերուն մէջէն անցնիլ: Չկրցանք դիմանալ: Այդ բաները խորթ էին մեզի: Ո՛չ մէկ ազատութիւն կար գրելու: Իրենք, արեւելահայերը, վարժուած էին, որովհետեւ արդէն երկար ատենէ ի վեր այդ լուծին տակն էին: Մենք այնտեղ գացինք ու սպիտակ սեւամորթներ եղանք:

Հ - Բայց այսօր ի՞նչ օգուտ ունի այդ հին էջերը արծարծել. ի՞նչ կը շահինք ատկէ:

Գ. ՊԸԼՏԵԱՆ - Հոս կարեւոր նշում մը կ՚ուզեմ ընել. անշուշտ այս դէպքերուն մասին կարելի է այս կամ այն դիրքորոշումը ունենալ եւ շատեր շուտով կ՚ուզեն մոռնալ: Ես վստահ չեմ, որ շուտով մոռնալը լաւ բան մըն է: Ամէն պարագայի Պ. Ալիքեան ըսաւ իր խօսքը, ըսաւ այն ինչ որ իր վերջին գիրքին մէջ կայ. եւ այն ինչ որ իր ամբողջ գրականութեան մէջ կայ: Քիչ առաջ Պ. Տաքէսեանը կարդաց «Անառակ որդին» քերթուածը, որը աստուածաշնչական դրուագին մէկ նոր մեկնաբանութիւնն է եւ որ կը պատմէ իր ընտանիքինՙ հօր տան մէջ հայր չունենալու եւ օտար ըլլալու փորձառութեան մասին: Կը կարծեմ, թէ Պ. Ալիքեանի բանաստեղծութեան հիմնական արժանիքներէն մէկը այդ փորձառութիւնը պատմելն է. հայրենասիրութեան զգացումով այդտեղ երթալը, հոն չկարենալ ապրիլը, մեզի համար խորթ են: Հետեւաբար իր փորձառութիւնը իւրայատուկ փորձառութիւն մըն է: Ինք իրաւացի կերպով խօսեցաւ բանաստեղծներու մասին, որոնք չգրեցին ասիկա: Արեւմտահայերէնով չկարենալ գրելը պատահական երեւոյթ մը չէ: Բանաստեղծ մը միայն իր լեզուն ունի, ուրիշ բան չունի: Երբ որ իրեն կ՚արգիլեն այդ լեզուով գրել, արդէն կը նշանակէՙ մի՛ գրեր: Ատիկա իր բանաստեղծութեան նիւթն է. աքսորը, այդ ներքին աքսորը, այսինքնՙ Հայաստանէն ետ մեկնիլ Մոսկուա, Մոսկուայի աքսորին պատմութիւնն է: Հետեւաբար ասիկա բուն նիւթն է, եւ ո՛չ թէ պարագայական անցեալի վերակոչում մը:

ԶՈՒԼԱԼ ԳԱԶԱՆՃԵԱՆ - Հայաստանի քաղաքական վիճակը որքան ալ լաւագոյնին ձգտի, արեւմտահայերէնի եւ արեւմտահայ մշակոյթի հարցը կայ ու պիտի մնայ: Պիտի խնդրէի Պ. Ալիքեանէն, որ իր մտահոգութիւնները յայտնէր կորսուած Արեւմտահայաստանի չկորսուելիք մշակոյթին եւ լեզուին մասին:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ- Որպէս արեւմտահայ, ինծի համար ցաւալին այն է, որ Հայաստանի մէջ այս եօթանասուն տարիներու ընթացքին մենք երկրորդական հայեր էինք: Ինչ կ՚ուզէք ըսէք, ես տակաւին չեմ հաւատար միասնական հայութեան: Այդպիսի բան կրնան ըսել միայն ձեզի, որ որպէս զբօսաշրջիկ կ՚երթաք-կու գաք: Իսկ ես մորթիս վրայ զգացած եմ, թէ այդ միասնական հայութիւնը ի՛նչ է...

Այդ միասնական հայութիւնը խօսք է միայն, որովհետեւ այդ մարդիկ մինչեւ հիմա չեն գիտեր արեւմտահայ գրականութիւնը: Մենք հազարապատիկ աւելի լաւ գիտենք իրենցմէ իրե՛նց գրականութիւնը: Կ՚ըսեմՙ իրենց, որովհետեւ իրենք մինչեւ վերջ ընդունած են երկու հայութիւն. մենք, եւ հոսհոսներըՙ անոնք: Պէտք է ժամանակ անցնի, (որպէսզի) փաստեն, թէ մէկ հայութիւն ենք: Հիմա այդպէս քաղաքականութիւն կը տարուի. Սփիւռք կայ եւ Հայրենիք կայ: Սփիւռքը պիտի կարենայ տեւել, որովհետեւ ան, այսինքնՙ արեւմտահայը այնպիսի որակ մըն է, որ պէտք է հայութեան: Իսկ իրենք կ՚ուրանան այդ որակը: Հիմա Սփիւռքի առջեւ ռեվերանսներ կ՚ըլլան, որովհետեւ ինչպէս Իգոր Մուրադեանը իր մէկ ելոյթին մէջ ըսաւ. «Մենք ակնկալութիւններ ունէինք Սփիւռքէն, բայց մեր ակնկալութիւնները չիրականացան. մեզ մօտ եկան աղքատիկ զբօսաշրջիկներ»: Սփիւռքը իրենց համար հիմա, ինչ կ՚ուզէք ըսէք ինծի, հայրենադաւ ըսէք, ինչ կ՚ուզէք ըսէք, Սփիւռքը հիմա իրենց համար կթան կով է: Կթան կո՛վ: Հիմա ռեվերանսներ կ՚ընեն Սփիւռքի գրականութեան, որ եօթանասուն տարի ուրացուեցաւ. խեղճ ու կրակ գրողներ տպուեցան. իսկ Շահնուրներ, Համաստեղներ, Շուշանեաններ եւ զանազան ուրիշ մեր մեծ գրողները չտպեցին. եւ հիմա եթէ սկսած են ինչ-որ խլրտումներ, ատիկս պարզապէս որպէսզի այդ կթան կովը աւելի կաթ տայ:

Հ - Բայց ինչո՞ւ չէք ըսեր, թէ պայմանները փոխուած են:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ի՞նչ պայման: Ոչինչ չէ փոխուած դեռ. ոչի՛նչ չէ փոխուած: Դուք գացեր, տասը օր մնացեր էք եւ եկեր: Այդպիսի տպաւորութիւն ունիք: Ապրեցէ՛ք իրենց մէջ, այդ ժամանակ կը զգաք:

ԳԻՒՏ ԱՐՔ. ՆԱԳԱՇԵԱՆ - Կը սպասէի որ համեմատութիւն մը ընէիք արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութիւններուն միջեւ: Չեմ կարծեր, որ ճիշդ է ըսել, որ արեւմտահայ գրականութիւնը կայ միայն: Չեմ կարծեր թէ արդար է ըսել, որ եօթանասուն տարուան ընթացքին չեղան գրողներ, որոնք արժէք ներկայացնող գործեր տուին: Ճիշդ չէ այդ ամէնը ջնջել:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ես չեմ ստորագնահատեր այդ գրականութիւնը, բացարձակապէ՛ս: Բայց այն որ արհամարհուեցաւՙ արեւմտահայ գրականութիւնը, այդ մասին կը խօսիմ: Ես համեմատական չեմ ըներ. չեմ ըսեր մէկը լաւ է, միւսըՙ գէշ: Այդպիսի բան իմ խօսքիս մէջ չկար: Կ՚ըսեմ թէ իրենք չեն ուզեր եւ չուզեցին եօթանասուն տարի որեւէ դպրոցի մէջ գոնէ արեւմտահայերէն սորվեցնել: Արեւելահայերէնը մեր դպրոցներուն մէջ չեն անցըներ, բայց մենք արեւելահայերէնը շատ աւելի լաւ գիտենք, շատ աւելի լաւ կը հասկնանք, քան իրենքՙ արեւմտահայերէնը:

ՅԱԿՈԲ ՊԱԼԵԱՆ - Կ՚ըսէիք թէ միասնութեան չէք հաւատար. այսօրուա՞ն կացութեան մէջ միասնութիւնը հնարաւոր չէք տեսներ, թէ՞ ընդհանրապէս չէք հաւատար:

Յետոյՙ կարելի՞ է տեւաբար դիրք ճշդել, խրամի մէջ գտնուիլ եւ ըսել. ուրեմն, միասնութիւնը հնարաւոր չէ եւ չհետեւիլ որոշ ձեւով քաղաքականութեան մը, որպէսզի ան հնարաւոր դառնայ: Եթէ շարունակենք երկուքի բաժնուած ապրիլ, որքան ալ համոզուած ըլլանք, որ Սփիւռքը յաւելեալ որակ կրնայ բերել Հայաստանի, չենք կրնար մոռնալ նաեւ, թէ Սփիւռքը դատապարտուած է խեղդամահ ըլլալու: Հայախօսութիւնը տեղի կու տայ, իսկ հայերէնը շնորհքով խօսող եւ գրող մատի վրայ կը հաշւըուի: Ա. Ծառուկեանը մեր վերջին հանդիպումներէն մէկուն եզրակացուց, որ այսօր Սփիւռքի մէջ հարիւր հոգի հազիւ կայ, որ հայերէնը անթերի կերպով կը խօսի ու կը գրէ: Եթէ միասնութիւնը զանազան վերապահութիւններով փորձենք դատապարտել, ի՞նչպէս դուրս պիտի գանք անելէն որպէս մէկ ժողովուրդ:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ես առ այժմ չեմ հաւատար միասնութեան: Պէտք է ժամանակ անցնի եւ ատիկա երկուստեք իրագործուի: Այսինքնՙ ոչ թէ միայն Սփիւռքը ընդառաջ երթայ Հայաստանի, այլ նաեւ Հայաստանը Սփիւռքին: Այսՙ մէկ: Այո՛, հարիւր հոգի լաւ հայերէն գիտէ, լա՛ւ: Իսկ ի՞նչ կ՚ընեն Սփիւռքին համար: Սփիւռքը երկրաշարժէն ի վեր մոռցաւ ինքզինքը: Դժբախտաբար: Ես Պոսթըն եղայ, այնտեղ դպրոց փակուեցաւ. այստեղ, Ֆրանսայի մէջ Մխիթարեան դպրոցը փակուեցաւ: Ուրեմն, Սփիւռքը չի մտածեր իր մասին: Միայն ու միայն կը մտածէ Հայաստանի մասին: Երկրաշարժէն յետոյ Սփիւռքը մոռցաւ ինքզինքը: Մտածեցէ՛ք ձեր մասին: Ա՛յս է իմ ըսելիքս:

ՍՈՆԱ ԾԱՌՈՒԿԵԱՆ - Ձեւով մը կրկնութիւն պիտի ըլլայ, բայց, լաւ գործ մը արեւելահայերէնով գրուեր է, թէ արեւմտահայերէնով, ի՞նչ է տարբերութիւնը: Ա. Ծառուկեանը «Թուղթ առ Երեւանը» գրած է արեւելահայերէնով, երբ ինք արեւմտահայերէնով գրող էր. իր բոլոր միւս գործերը արեւմտահայերէնով գրուած են:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ինչո՞ւ չշարունակեց:

Ս.Ծ. - Այդ ուրիշ հարց: Բայց առանց ինք արեւելահյերէն սորված ըլլալու, այդ գործը գրեց արեւելահայերէնով:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ- Վա՛յ այն արեւելահայերէնին, որով գրուած է «Թուղթ առ Երեւանը»:

Ս.Ծ. - Անթերի չէ, գիտեմ, բայց սորված չէ:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Լեզուն արիւն է. արիւնը ջուր չի դառնար:

Ս.Ծ. - Կը կարծեմ, թէ այնքան ալ դժուար գործ չէ արեւմտահայերէն գիտցողի մը համար արեւելահայերէն գրել: Երբ Հայաստան քանի մը շաբաթ կը մնամ, իրենց պէս կը խօսիմ:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Կը կարծէք, թէ կը խօսիք: Յետոյ, ես իմ մասիս չէ որ կը խօսիմ: Ես գրած եմ արեւելահայերէն: Խօսքս այն բանաստեղծին մասին է, որ չկրցաւ, պարտադրուած նիւթերը չկրցաւ մարսել: Գրաքննութիւնը չկրցաւ մարսել:

Զ. ԳԱԶԱՆՃԵԱՆ - Հայաստանի մէջ այսօր թոյլատրուած է եւ աւելի պիտի թոյլատրուի, որովհետեւ տարբերութիւնները կը ջնջուին, արդեօք արեւմտահայ մշակոյթին համար կրնա՞յ օգտակար ըլլալ հոն արեւմտահայերէն գրելն ու դասական ուղղագրութեամբ հրատարակելը:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ինծի կը թուի, թէ այո՛: Բայց, մեր թերթերը, թէ՛ դաշնակցականները, թէ՛ ռամկավարները, թէ՛ հնչակեանները, գացին այնտեղ եւ կարծէք թէ մոռցան արեւմտահայերէնը: Նոյնիսկ ՀՅԴ-ն իր մանիֆեստը արեւելահայերէն գրեց, փոխանակ արեւմտահայերէնի, որպէսզի արեւմտահայերէնն ալ կարդայ այդ ժողովուրդը:

Յ. ՊԱԼԵԱՆ - Երբ արեւելահայերէն կը գրուի, նոյնիսկ այնտեղի ուղղագրութեամբ, որովհետեւ տեղացիին կ՚ուղղուի:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ուրեմն, այդ ձեւով միշտ պիտի ընդառաջենք այդ ժողովուրդին. Սփիւռքը, որ բացի Պարսկաստանէն արեւմտահայ է, միշտ պիտի ընդառաջ երթայ իրենց. եղա՞ւ:

Զ. ԳԱԶԱՆՃԵԱՆ- Քանի որ գրականութիւնը եւ լեզուի տարածման հարցը տարբեր բաներ են, արդեօք արեւմտահայերէն լեզուով մամուլ մուտք գործե՞ց Հայաստան:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Ո՛չ:

Գ. ՊԸԼՏԵԱՆ - Բուռն հակազդեցութիւններ են, կը հասկնամ. բայց Պ. Ալիքեան իր կեցուածքը ունի եւ ասիկա շատ կը յարգեմ: Նախՙ որովհետեւ գիտութեան վրայ կը հիմնուի. գիտէ թէ ի՛նչ է արեւմտահայ գրականութիւնը, եւ ի՛նչ է արեւելահայ գրականութիւնը, Սփիւռքի գրականութիւնը: Եւ հիմնականը այն է որ կ՚ուզէ, որ Սփիւռքը մտածէ ինքն իր մասին: Հիմա, Պ. Ալիքեանը կ՚ուզէ՞ր որեւէ բան աւելցնել...

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Միայն մէկ բան պիտի ըսեմ. այսպէս բուռն վիճաբանութիւն տեղի ունեցաւ, որովհետեւ բոլորդ ալ գացեր էք Հայաստան, գացեր էք որպէս զբօսաշրջիկ, ձեզի ժպտեր են, ձեզի քոնեակ են մատուցած... բայց ապրեցէ՛ք քառասուն տարի այնտեղ, եւ ձեր մորթին վրայ զգացէք ամէն մէկ հարցի պատասխանը. անպատասխան մնացած հարցի: Այո՛, հիմա ալ դժուարութիւններ կան Հայաստանի մէջ. բայց երբ մենք գացինք, այդ ի՛նչ Հայաստան էր... Հայաստան չէր, Ռուսաստան էր ատիկա:

Երբոր ես դառնութեամբ կը խօսիմ, այդ չի նշանակեր, որ ինծի հարցեր տուողներէն նուազ հայրենասէր եմ: Բայց այս բոլորը պատմութիւն են, եւ պէտք է գրուի այդ պատմութիւնը, պէտք է խօսուի, որպէսզի չկրկնուի: Ահա՛ ինչ որ ես կ՚ըսեմ:

ՄԱՐԿ ՆՇԱՆԵԱՆ - Ես անձնական վկայութիւն մը կ՚ուզեմ բերել. նախՙ այս խօսակցութիւնը բաւական անախորժ կը գտնեմ. որովհետեւ կը կարծեմ, որ հակառակութիւն մը կ՚արտայայտուի Ա. Ալիքեանի դէմ, ամբողջովին եւ բացարձակապէս անտեղի՛: Իսկ անձնական վկայութիւնս այն է, որ երբոր «Յառաջի» մէջ կարդացի իր վերջին գործը, կեանքիս մեծ անակնկալներէն մէկը եղաւ: Տեսնել որ մէկը կրնայ այդպիսի հայերէն մը գրել, աներեւակայելի բան մըն էր: Գրել այդքա՛ն հմտութեամբ, նաեւ այդքա՛ն յանձնառութեամբ իր կեանքին եւ իր լեզուին նկատմամբ: Կար նաեւ զարմանքը, քանի որ առաջին անգամ ըլլալով կը կարդայի մէկը, որ իր վրայ կրած էր հայութեան վերջին յիսուն տարիներու պատմութիւնը եւ կրցած էր գրել զայն:

Անկէ առաջ կարդացած էի «Հորիզոնի» իր հարցազրոյցը, որուն վերջաւորութեան Ա.Ալիքեան կը նկարագրէր Ա. Ծառուկեանի հետ հանդիպումը Կրեմլին պատերուն տակ. այդ առնչութեամբ արտայայտուած դառնութիւնը, -զոհուած սերունդ մը ըլլալուն դառնութիւնը,- եւս շատ գեղեցիկ կը գտնեմ: Անշուշտ որ դուն քու ճակատագրէդ չես կրնար խուսափիլ, բայց պէտք է նաեւ կարենաս արտայայտել այդ ճակատագիրը, ցոյց տալ հայերուն, թէ ի՛նչ եղած է այդ պատմութիւնը. նաեւ կը կարծեմ, թէ թերեւս գրող մը լաւագոյն ձեւով կրնայ ընել ատիկա, որովհետեւ ներսէն կը գրէ այդ աքսորը, այդ տառապանքը:

Պիտի խնդրէի, որ Ա.Ալիքեան բացատրէր, թէ ի՞նչ ըսել կ՚ուզէր Ա.Ծառուկեան, երբ կ՚ըսէր. «դուք պէտք է փճանայիք»:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Շատ պարզ է. այսինքն այդ միտքն էր, թէ պէտք էր զոհողութիւն ընել, որպէսզի հայրենիքը հայրենիք դառնայ ամբողջ հայութեան համար: Ա՛ս էր: Բայց ինչո՞ւ համար մե՛նք պէտք է փճանայինք. եւ ինչո՞ւ Ծառուկեան տեսակ մը չարախնդութեամբ ըսաւ այդ բոլորը: Այն է որ, մինչեւ հիմա կը յիշեմ, հայրենիքին զոհեր պէտք էին, ուրեմն պէտք է զոհ ըլլայիք: Անցածը չի վերադառնար, մենք զոհ ենք արդէն, Աստուած տայ, որ (նոր) սերունդները գան:

Յ. ՊԱԼԵԱՆ - Երբ առաջին անգամ «Բարեյուսոյ հրուանդանը» կարդացի, դասական ուղղագրութեամբ լոյս տեսած, խորհեցայ, թէ քայլ մըն էր երկու լեզուներու համադրումին տանող: Արդեօք այդ փորձին ընդմէջէն, որ այդ օրերու խորհրդահայ բառապաշարին հետ բացարձակ կապ չունէր, որ արեւմտահայերէնի ճշգրտութիւնը միահիւսած էր արեւելահայերէնի թերեւս երաժշտականութեան, այսօր մեր երկու աշխարհաբարներուն միջեւ նման համադրում հնարաւո՞ր է:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Անպայման հնարաւոր է. բայց երկար ժամանակի հարց է: Նախ պէտք է ուզել, ցանկանալ այդ սենթէզը: Բայց ես Հայաստանի մէջ ատիկա չեմ տեսներ: Օրինակ, դուք խօսեցաք «Բարեյուսոյ հրուանդանի» լեզուին մասին. այդ գիրքը գրուած է 1961 թուականին. մինչեւ տպուեցաւ հինգ տարի անցաւ. հի՛նգ տարի: Որովհետեւ այնտեղ անունը կար Անդրանիկին, անունը կար Գէորգ Չավուշին, կար ակնարկութիւն Առաքելոց վանքին: Իրենց կողմէ մեր լեզուն սորվելու որեւէ ընդառաջում չկայ: Պէտք է ստեղծել այդ բոլորը: Պէտք է համտեսելու ճաշակը ստեղծել: Բայց մենք կ՚երթանք այնտեղ թերթ կը տպենք արեւելահայերէն... այս ի՞նչ բան է, ես չեմ հասկնար:

Հ - Եթէ արեւմտահայերէնով հրատարակութիւն ըլլայ Երեւանի մէջ, կը կարծէ՞ք թէ ընթերցող կը գտնուի:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ - Կը կարծեմ քիչ մը աւելի շատ, քանՙ առաջ: Երիտասարդները կրնայ ըլլալ որ կարդան:

Գ. ՊԸԼՏԵԱՆ - Երեկոյթը փակելու խօսքը տանք Ա. Ալիքեանի:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԱԼԻՔԵԱՆ- Ըսելիքս այն է, որ Սփիւռքը մտածէ իր մասին: Ես տեսայ Սփիւռքը թէ՛ հոս, թէ՛ Ամերիկա, թէ՛ Գանատա եւ եկայ այն եզրակացութեան, որ Սփիւռքը ձգուած է (իր) բախտին, ամբողջովին Հայաստանով կլանուած: Կը գնահատեմ, ես ալ կ՚ուզեմ, որ Հայաստանը ծաղկի. բայց նաեւ մտածեցէ՛ք ձեր մասին: Առանց Սփիւռքին պատկերացուցէք որ Հայաստանը չկա՛յ: Այն իմաստով, որ նոյնիսկ Ստալինի ժամանակ հայ ժողովուրդին աւելի կարեւորութիւն կու տային, քան որեւէ ուրիշ ժողովուրդի, որովհետեւ Սփիւռք ունէր: Հայաստանի մէջ խրուշչովեան ժամանակ աւելի ուտելիք կար, քան որեւէ ուրիշ հանրապետութեան մէջ, որովհետեւ Սփիւռք կար, Սփիւռքէն կու գային մարդիկ, կը տեսնէին: Այնպէս որ նաեւ ձեր զօրութեամբ Հայաստանը պիտի ծաղկի: Պահեցէ՛ք Սփիւռքը, ձեր վերջին ճիգերը ի գործ դրէք պահելու համար: Ամբողջութեամբ մի՛ տրուիք Հայաստանին: Այնտեղ, երեւակայեցէ՛ք, ձեզմէ աւելի հարուստներ կան. թող քիչ մըն ալ իրենք բանան իրենց քսակները: Դուք մտածեցէ՛ք նաեւ ձեր մասին, Սփիւռքի՛ մասին: