ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ «ՉԱՐԻ ՎԵՐՋԸ» ԸՆԴԴԵՄ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱԽՏԻԱՐ ՀՈՎԱԿԻՄՅԱՆ Հովհաննես Թումանյանիՙ մեծ ու փոքր մի շարք պոեմների, բալլադների, հեքիաթների եւ այլ գործերի հիմքում ընկած են հայ եւ օտար ժողովուրդների ավանդությունների թեմաներ, որոնց մշակումները հարմարեցրել է արդիական կյանքին, դարձրել մարդկային պատմության ուղեկիցը: Ահա, այսպիսի հավերժական թեմաներից մեկն էլ «Չարի վերջը» բալլադն է, որ նա գրել է 1908 թվականին Թիֆլիսում: Թեթեւակի վերհիշենք նրա բովանդակությունը: Խորամանկ Աղվեսը գալիս է մի ծառի մոտ եւ սպառնում իր բնում նստած Կկուին. Էս սարն իմն է, Էս ծառն իմն է, Ծառում փչակ կա, Փչակում մի բուն, Էս ով է եկել Տիրացել թաքուն... Աղվեսը «պահանջատիրոջ» իրավունքով կարգադրել է Կկուին մի ձագը ցած գցի իրեն: Սարսափահար Կկուն կատարել է նրա կամքը: Նույն տեսարանը կրկնվել է երկրորդ անգամ: Ագռավը տեսնելով սգվոր Կկուին, մեղքանում է եւ խորհուրդ է տալիս այլեւս չլսել Աղվեսին, որ նա սրած կացին չունի, այլեւս չվախենա նրա հոխորտանքից: Կկուն այդպես էլ վարվում է: Կատաղած Աղվեսը բռնում է Ագռավին եւ հանդիմանում, թե ինչ է սովորեցրել Կկուին: Ագռավը խոստանում է իր պահուստը Աղվեսին տալ միայն թե ազատվի վրեժխնդրությունից: Նրան տանում է այն թփի մոտ, որի ստվերում հանգստանում էր գյուղացու Շունը: Ագահ Աղվեսը թփին հասնելով, Շունը բռնում է նրա կոկորդից: Թումանյանն այս բալլադը երկու անգամ է մշակել: Ագռավի դերը տվել է Աղվեսին, իսկ Աղվեսինըՙ Գայլին: Բայց համոզված լինելով, որ խաբեբա Աղվեսը չի կարող բարեխոս լինել, թողել է այնպես, ինչպիսին մնացել է գրականության մեջ: Պարզ, կենդանի լեզվով գրված այս գործը շատ շուտով գրավել է թատերա-երաժշտական գործիչների ուշադրությունը: Բեմականացվել ու ներկայացվել է թե՛ որպես դրամատիկ եւ թե՛ որպես մանկական օպերային ստեղծագործություն: Թումանյանի փոքրածավալ ստեղծագործությունների մեջ «Չարի վերջը» ամենատարածված գործերից մեկն է համայն հայ թատրոնում: Երաժշտական-օպերային ժանրի ներկայացման համար առաջին անգամ երաժշտություն է գրել կոմպոզիտոր Ազատ Մանուկյանը : Հենց նրա երաժշտությամբ էլ, Անդրկովկասից բացի «Չարի վերջը» տեղ է գտել սփյուռքի թատրոնների խաղացանկում: Սփյուռքահայ թատրոնում «Չարի վերջը» մանկական օպերետն առաջին անգամ ներկայացվել է 1919-ին, Կ. Պոլսում: Նախաձեռնողներն ու իրականացնողները եղել են կովկասահայ երաժիշտ-խմբավար Ռուբեն Տիգրանյանը (1890-1965), որը 1919-ին եղել է Կ. Պոլսի Մոտայի Դպրոցասեր Տիկնանց եւ Պեզազյան վարժարանների երաժշտության դասատու-խմբավար, եւ երաժշտության ուսուցիչ Հարություն Մեհրաբյանը (1886-1961), որոնք իրենց հետագա կյանքն անց են կացրել Ամերիկայում: Ներկայացման դերակատարները եղել են Դպրոցասեր Տիկնանց վարժարանի սաները: Երգերի ուսուցումը կատարվել է դասերից ազատ ժամերին: Եվ ինչն է զարմանալի եւ հետաքրքրականը. «Չարի վերջը» ներկայացվել է Հայոց մեծ եղեռնի 4-րդ տարելիցինՙ 1919-ի ապրիլի 24-ին (11/24): Վերահսկողությունից անուշադրության մատնված դպրոցական-մանկական ներկայացումը, որի հանդիսատեսների թվում աշակերտներից բացի եղել են նաեւ մեծահասակներ, երաժշտական հանդեսի անվան տակ, վերհիշել են իրենց կորուստներինՙ անմեղ նահատակներին: Պոլսահայ մամուլի վկայությամբ, տպավորիչ է եղել հատկապես վերջին տեսարանը, երբ Շունը վրա է թռել, բռնել Աղվեսի կոկորդից: Երեխաները հավատալով արդարության հաղթանակինՙ ծափահարություններով են դիմավորել այդ տեսարանըՙ գաղափարական եզրակացությանը: Չարի համար թե վաղ, թե ուշ, Էդ է պահված, Աղվես աղա... Ներկայացումը կրկնվել է ապրիլի 29-ին եւ մայիսի 5-ին: Այս պատմությունը ցույց է տալիս, որ «Չարի վերջը» չի գալիս: Ավելի քան 250 հեղինակի 400-ից ավելի պիես է բեմադրվել հայ եւ օտար թատրոններումՙ ընդդեմ Հայոց ցեղասպանության, բայց Աղվեսին ոչ ոք չի կարողանում խրատի եւ ուրիշի բնի վրա աչք չդնի: | 
