UTOPIANA.AM Զրուցեց ՄԱՐԻՆԵ ԿԱՐՈՅԱՆԸ Շարունակում ենք մեր անդրադարձըՙ անկախ Հայաստանում ստեղծված այլընտրանքային արվեստի կրթության եւ ցուցադրության կենտրոններին: Այս անգամ կանդրադառնանք Utopiana.am կազմակերպությանըՙ որի ձեւաչափը շատ յուրօրինակ է: Մեր անդրադարձը Utopiana.am-ին բաղկացած կլինի երեք հատվածներիցՙ ներառելով երկու հարցազրույց առաջինը զրուցել ենք կազմակերպության հիմնադիր եւ մինչ 2013թ նախագահ Աննա Բարսեղյանի հետ: Մեր երկրորդ, շարունակող հարցազրույցը տեղի է ունեցել 2013թ-ից առ այսօր կազմակերպության նախագահ Նորա Գալֆայանի հետ: Utopiana.am կազմակերպությունը ստեղծվել է 2003թ-ինՙ հիմնական նպատակ ունենալով հաղթահարել Հայաստանի արվեստի եւ մտավորական միջավայրի մեկուսացումը տեղական եւ գլոբալ մակարդակներում: Այն ձեւավորվել է որպես պոլիմորֆ արվեստանոց եւ միջդիսցիպլինար մտորումների հարթակ: Նրա արվեստի եւ մշակութային գործելակերպը մարմնավորվում են հանդիպումների, կոնֆերանսների, հրատարակումների եւ ռեզիդենսների միջոցովՙ հարցադրելով սոցիալական եւ քաղաքական տրանսֆորմացիաները: Հետաքրքրական է, որ այս տրանսֆորմացիաներին հետեւելիս, կազմակերպությունն ինքը նույնպես վարչական եւ ստեղծագործական փոփոխությունների է ենթարկվել: 2010թ-ից ի վեր այն բաղկացած է երկու ակտիվ մասերիցՙ «Ուտոպիանաամ» եւ «Ուտոպիանա-Ժնեւ»: Ստորեւ ներկայացնում ենք մեր հարցազրույցի առաջին մասը:
Մարինե Կարոյան - «Ուտոպիանա»: Ինչպե՞ս ընտրվեց հատկապես այս անվանումը: Աննա Բարսեղյան - «Ուտոպիա»-ն դարձնել «ուտոպիանա»ՙ ավելի շատ կարծես մեր մանկության «-իանա»-ների իմիտացիա էր, որոնցից մեկն էլ, օրինակ, «լենինիանա»-ն էր: - «Ուտոպիանա»-ն յուրահատուկ հարթակ է: Ինքը ցանց է, եւ որքանով ես եմ հիշում, դու միշտ անում էիր նախագծեր, որոնք զարգացնում էին թե՛ լոկալ դաշտը, եւ թե՛ ցանցային գործելակերպը: Հետաքրքրական է, որ դու ի սկզբանե ցանցային` Ժնեւ-Աշխարհ-Հայաստան ձեւաչափով սկսեցիր, բայց հիշում եմ, որ վերջնական նպատակդ այն էր, որ հայաստանյան «Ուտոպիանա»-ն առանձնանա, դառնա ինքնուրույն, քո վերահսկումից դուրս կազմակերպություն, որը կունենա իր սեփական զարգացումները: Այսինքն` ի սկզբանե դու հակված էիր հայաստանյան «Ուտոպիանա»-ն տեսնել իբրեւ առանձին, կայացած մի դաշտ: Եթե դեմ չես, մի քիչ այդ յուրահատկության մասին խոսենք: - Երբ 2000թ որոշեցինք իրականացնել մեր առաջին նախագիծը, ընտրեցինք «ՀայԱրտ» արվեստի կենտրոնը, քանի որ այն ժամանակակից արվեստի միակ ազատ, հասարակական տեղն էր: Վերադառնալով Շվեյցարիա, ես եւ Ստեֆանը որոշեցինք հիմնել կազմակերպություն: Մեզ համար կարեւոր էր, որ ժամանակակից արվեստը ինչ-որ անտեսված մի բան չլինի Հայաստանում, այլ ինքն էլ ունենա իր սեփական տեղը: Իսկ հաջորդ նախագիծն արդեն ճանապարհին էր: Եթե հիշում ես, դա «Պատկերների միգրացիա»-ն էր, որ արեցինք Նազարեթ Կարոյանի, Ժնեւի «Պատկեր շարժման մեջ» կենտրոնի ու Հայաստանի ֆիլմադարանի հետ: Ինձ համար այդ նախագիծը (որ իրականացրինք ֆիլմադարանի բակում) թերեւս ամենաչօտարացված նախագիծն էր: Առաջին անգամ հասկացանք, որ որեւէ ցուցադրություն անելու համար բոլորովին էլ անհրաժեշտություն չկա ցուցասրահի, փակ տարածքի: Չնայած այն բանին, որ դրանից առաջ վիդեոարվեստը երբեք չէր ներկայացվել բաց տարածության մեջ, մենք հեռացանք black box-ի (փակ, մութ տուփ կամ տարածության Մ.Կ.) ընդունված տեղանքից, համբերեցինք մինչեւ մութն ընկնելն ու օգտագործեցինք բնական մթությունը` վիդեոները ներկայացնելու համար: - Այո, այդ ժամանակ դա ռիսկ էր: - Անշուշտ: Հետո արդեն շարունակեցինք մեր գործունեությունը, եւ զգում էինք, որ այստեղ` Հայաստանում ինքնուրույն կազմակերպություն ունենալը հետզհետե դառնում է ավելի ու ավելի հրատապ: - Ինչո՞ւ էր դա հրատապ: - Մշակույթը տեղում զարգացնելու համար հնարավորություններ, գործիքներ տրամադրելու խնդիրը նոր գաղութարարության խնդիրներից է: Ոչ մի հզոր երկիր այլ երկրի մշակույթը զարգացնելու համար հնարավորություններ սովորաբար չի տալիս: Եթե տալիս են, դա դառնում է նրանց զենքը: Այդ ժամանակի դիսկուրսը պտտվում էր մի գաղափարի շուրջը` ստեղծել կառույցներ, որոնք իրենք հնարավորություն կունենան առաջ տանել, զարգացնել տեղական մշակույթը: Այո, մեր հիմնական նպատակն էր` ստեղծել հստակ խնդիրներ ունեցող մի կազմակերպություն, նպաստել դրա կայացմանը, եւ հետո` նաեւ անկախացմանը: Եթե հիշում ես, տարբեր էտապներում ես աշխատեցի տարբեր մարդկանց հետ: Նպատակը մեկն էր` ստեղծել մի կառույց, որը հետագայում ինքը կընտրի, թե ինչպես է տեսնում իր գործելակերպը: Պիտի ասեմ, որ այսօրվա իրավիճակում այդպիսի ինքնուրույնության հասնելը շատ դժվար բան է: - Ասա խնդրեմ, Աննա, քեզ բավարարո՞ւմ է ներկա իրավիճակը: Իրականացվա՞ծ ես համարում, արդյոք, քո նախնական տեսլականը: Կարծո՞ւմ ես, որ ընտրված ճանապարհը օպտիմալն էր: - Գրեթե միշտ, մի՛ բան է, թե ինչ ես ձգտում անել, եւ բոլորովին այլ բան` թե վերջիվերջո ինչ է ստացվում: «Ուտոպիանա»-ն աշխատելու ընթացքում հաճախ փոխել է մարդկային ռեսուրսներ: Դրանք միշտ եղել պայթյունավտանգ իրադրություններ: Դրանց ես միշտ դիմադրել եմ, բայց հետո գնացել եմ առաջ: - Այսինքն, միշտ ադապտացվել ես իրավիճակին: - Այո, միշտ ադապտացվել եմ, եւ հեռավորության վրա գտնվելս էլ ինձ օգնել է դա անել: Այս «ձգտելու ու ստացվելու» խնդիրը անվերջ վերլուծելն ու հասկանալը ինձ համար կարեւոր գործընթաց է: Շատ անգամ նկատել եմ, որ այդ պայթյունավտանգ պահերը եղել են միեւնույն ժամանակ կողմերի կայացման պահեր: Առանձնանալը տեղի է ունեցել երբեմն ավելի մեղմ, երբեմն ավելի լարված, բայց միշտ մեկ քայլ է եղել դեպի կայացում` երկու կողմերի համար էլ: Սա գործընթաց է, երբ մարդիկ խմբավորվում են, սկսում են ընդհանուր մի գործ: Հետո ընթացքում հայտնաբերում ես, որ նրանք ամբողջովին այլ ինքնության կրողներ են: Դու շարունակում ես աշխատանքը, քանի որ գտնում ես, որ դուք, միեւնույն է, ունեք ընդհանրություններ: Բայց հետո, երբ իրենց համար այդ խնդիրները ավելի հասանելի ու տեսանելի են դառնում, միասնությունը պայթում է: Ես դա համարում եմ կայացման արդյունք: Դա, անշուշտ, դժվար պահեր է պարունակում: - Արդյոք հիմնարար տարբերություններ կա՞ն այժմ հայաստանյան «Ուտոպիանա»-յի եւ «Ուտոպիանա-Ժնեւ»-ի կողմից դրվող խնդիրների միջեւ: Արդյոք նախագծերը ինչ-որ ընդհանրություններ ունե՞ն, թե՞ դրանք բոլորովին տարբեր են: - Հայաստանյան «Ուտոպիանա»-յի անկախացման մի ակտիվ փուլ էր «Ուտոպիանա-ժնեւ»-ի մտահղացման ակտիվացումը: Այն ձեւավորվեց 2010թ-ին: Մենք Իզաբել Պապալոիզոսի (արվեստի պատմության մասնագետ, անկախ կուրատոր- Մ.Կ.) ու Ստեֆանի հետ փորձեցինք Ժնեւում իրականացնել նախագծեր (ավելի շատ ռեզիդանսի ու արվեստի գործ «արտադրելու» ուղղվածությամբ), որոնք ինչ-որ չափով մեր երեւանյան մտահղացումների կրկնօրինակումներն էին: Այսինքն երեւանյան մոդելը` որպես հանդիպման վայր, մեզ համար ամբողջությամբ ցանկության իրականացում էր: Երբ մենք Երեւան էինք հրավիրում Կատրին Դավիդի կամ Հարալդ Զեմանի նման հետաքրքրական, կարեւոր դեմքերի, մենք եւ արվեստագետները բոլորովին այլ հարաբերությունների մեջ էինք մտնում նրանց հետ: Հարաբերությունները ֆորմալ կամ հիերարխիկ ձեւաչափում չէին պահվում: Դրա «համը» մենք արդեն «տեսել էինք»: Ժնեւի «Ուտոպիանա»-յի շրջանակներում մենք` ի թիվս այլ նախագծերի, հիմնականում աշխատում ենք «արտ-ռեզիդանս»-ի նախագծի վրա: Մենք ունենք Ժնեւ քաղաքի կողմից հատկացված մի տուն, որտեղ աշխատում ենք արվեստագետների հետ: Աշխատում ենք մշակույթ-բնություն բաժանման սահմանները խախտելու, շեշտադրումները փոխելու ուղղությամբ: Իսկ «Ուտոպիանա.am»-ը ինչ-որ չափով արդեն անկախ կազմակերպություն է: Ես իր գործունեության մեջ` ասենք կոմիտեում, չկամ, բայց կամ որպես ընկեր, բարեկամ: Այսօրվա դրությամբ «Ուտոպիանա-Ժնեւ»-ը «Ուտոպիանա.am»-ի հետ միայն մեկ ծրագիր է իրականացնում-«Տրանսֆորմեր»` երկու կազմակերպությունների համագործակցության շրջանակներում: Արվեստի հետ կապված մոտեցումներում հիմնարար տարբերություններ չկան. երկուսն էլ սոցիալական ուղղվածության նախագծեր են իրականացնում: - Ի՞նչ ես կարծում, հնարավո՞ր է, որ համատեղ նախագծերի սակավությունը կապված լինի հայաստանյան արվեստային միջավայրի ներքին փոխակերպումների հետ: Ի՞նչ զգացումներ ունես քո հին արվեստակից ընկերների հետ շփվելիս: Հայաստանյան միջավայրը ինտեգրվա՞ծ է աշխարհի շարժումներին` անկախ նրանից, թե այն ակտիվորեն ներքաշված է դրանցում, թե՞ ոչ: - Ես ընդհանրապես չեմ կարծում, որ որեւէ արվեստագետի համար mainstream-ից դուրս լինելը նշանակում է, որ ինքը լավ արվեստ չի անում: Պարտադիր չէ, որ արվեստագետը լինի սիստեմի մեջ: Երբ ժամանակին ես Հայաստան էի հրավիրում հայտնի արվեստագետների կամ արվեստի տեսաբանների, որոնք հենց այդ «սիստեմ»-ի մեջ էին, ինձ մեծ հաշվով չէր հետաքրքրում, թե Հայաստանը կլինի թե չի լինի արվեստի համաշխարհային դաշտի mainstream-ի մեջ: Ինձ համար ավելի կարեւոր էր, որ այդ արվեստագետների համար տեսանելի դառնար, որ իրենց mainstream-ը իրականում շատ փակ մի բան է: - Իսկ քո կարծիքով Հայաստանը արդյոք շարունակո՞ւմ է ունենալ արվեստի իմաստով հետաքրքրական տարածք, որը համաշխարհային խնդիրների մեջ է: Սովետի քանդվելուց հետո, այդ դաժան պայմաններում էլ արվեստագետները ճկռալով, ատամները կրճտացնելով տարբեր բաներ էին անում... - Այո, բայց ես չեմ կարծում, որ այդ էներգիան պահպանվել է: - Իմ այս հարցը եկավ իմ զգացումներից, որ ունեցել եմ տարիներ առաջ Գերմանիայի Կարլսռուհե քաղաքի ZKM (Zentrum fur Kunst und Medientechnologie) կենտրոնում: Հայտնվեցի մի տարածքում, որը ներկայացնում էր 80-90-ականների համաշխարհային արվեստի զարգացումները փաստավավերագրական միջոցներով` մանիֆեստների, հարցազրույցների, գրառումների, արվեստագետների ստեղծագործությունների ձեւով: Զարմանքս ահռելի էր, որովհետեւ ես տեսնում էի, որ ներկայացված ժամանակահատվածում հայաստանցի արվեստագետները եղել են բացարձակապես նույն խնդիրների մեջ եւ նույն, կամ գրեթե նույն միջոցներով են փորձել հաղթահարել դրանք: Հիշելով Հայաստանի իրադրությունը, գոնե այդ ժամանակահատվածի համար, ոչ մի կերպ չենք կարող խոսել պլագիատի մասին: Տեղեկատվության բացակայությունը կամ գոնե չափազանց սահմանափակ լինելը դրա հնարավորությունը փակում էր: Ասենք 80-ականներին, կհիշես, որեւէ մեկի մոտ արվեստի անդրծովյա մի ամսագիր էր հայտնվում, ու բոլորը սկսում էին դա փոխանցել իրար, կարդալ ու ծանոթանալ այնքան, որ դա վերջիվերջո հլզվում էր: Այսինքն, ինֆորմացիայից շատ ավելի հզոր մի բան կա, մի համընդհանուր դաշտ, որի մեջ ինտուիտիվ մտնում ես: Այժմ ոչնչի վրա չենք զարմանում, քանի որ բոլորը համացանցում են: Բայց այդ տարիներին, չունենալով որեւէ հիմք, ոտքերի տակ որեւէ հող, հայաստանյան արվեստագետները դարձյալ եղել են, փաստորեն, համընդհանուր խնդիրների մեջ: Այսինքն, ես ինչ-որ ձեւով քեզ ուզում էի հարցնել, թե կարծո՞ւմ ես, որ համաշխարհային կոչվող արվեստը ինչ-որ ձեւով բաժանվում է կենտրոնի եւ պերիֆերիայի (ծայրամասի) հատվածների: - Դա դիտակետ է. նայած թե որտեղից նայես: - Ասացիր, որ նախկին էներգիան հիմա չկա: Այժմ ավելի դիֆուզ վիճա՞կ ես տեսնում: - Ես կասեի` ավելի տարբեր: - Այսինքն, խոսքը էներգիայի ձեւափոխման մասին է: - Հիմա Հայաստանում շատ բաներ տեղափոխվել են ակտիվիզմի դաշտ: Մի բան, որ մի ժամանակ արեցին արվեստագետները, հիմա շարունակում են քաղաքացիական ակտիվիստները: Ակտիվիստները համարում են, որ իրենք կարող են սրել պետության ուշադրությունը հրատապ խնդիրների նկատմամբ: Իրականում արվեստագետի գործելակերպը կարող է ժամանակային տարբեր արտահայտություններ ունենալ: Դրանք բաներ են, որ դեռ 70-ականներից սկսվել են հենց արտիստական ժեստով: - Այն տարբերությամբ, որ այն ժամանակ արտիստը դրան անդրադառնում էր իր ստեղծագործության միջոցով: Այժմ նա դուրս է եկել փողոց: - Արվեստագետը դիտակետերի տեղաշարժ է իրականացնում: Ժամանակը դառնում է դիտակետ: - Այդպիսի միջամտությունները հետաքրքրական չե՞ն: - Ամեն ինչ հետաքրքիր է: Իմ ամբողջ գործունեությունը եղել է ինձ համար հետազոտական գործընթաց: Խնդիրները, որոնք ինձ հուզել եմ, փորձել եմ առաջ քաշել ու դրանց շուրջ հավաքել մարդկանց` արվեստագետների, փիլիսոփաների, սոցիոլոգների... Ես երբեք դիսցիպլինար խնդիր չեմ դրել, բայց խնդիրներին մոտեցել եմ որպես արվեստագետ: Դա ինձ համար եղել է հնարավորություն` բարձրաձայնելու, տեսանելի դարձնելու ու, ամենակարեւորը, ինքս հասկանալու համար: Երբեք չեմ արել բաներ, որ ես արդեն գիտեմ: Ես այդպես եմ աշխատել: Հենց այդ պատճառով էլ ինձ համադրող երբեք չեմ համարել: Պարզապես ինձ հետաքրքրող խնդիրները փորձել եմ կիսել մյուսների հետ, սպասելով, թե ով ինչ կբերի, կպարզի, ցույց կտա... (շարունակելի) |
