ԲԱՑԱՀԱՅՏԵԼՈՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸՙ ԹԱՆԳԱՐԱՆ ԲԱՑ ԵՐԿՆՔԻ ՏԱԿ... Իզուր չէ ասվում, որ Հայաստանը թանգարան է բաց երկնքի տակ, որը կարելի է անվերջ ուսումնասիրել: Կարծես, երկրի ամեն մի քարն առանձնանում է իր ուրույն գեղեցկությամբ ու բազմադարյա պատմությամբ: Եվ չնայած իր փոքր տարածքի, Հայաստանում պարբերաբար հայտնաբերվում են համաշխարհային ճարտարապետության նորանոր բացառիկ հուշարձաններ: Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն, պատմաբան Հայկ Դեմոյանի նախաձեռնությամբ «Թեքեյան կենտրոն» հիրմնադրամի նախագահ Վարդան Ուզունյանը (Լոնդոն) եւ բարերարներ տեր եւ տիկ. Շավարշ եւ Մարիա Քրիսյանները (ԱՄՆ) հնարավորություն ունեցան ճամփորդելու եւ ճանաչելու իրենց համար այդքան հարազատ, բայց գուցե եւ անծանոթ հայրենի աշխարհը: Պատմաբանը օգնեց նրանց բացահայտելու Արագածոտնի մարզի գեղատեսիլ բնությունը եւ ձեռակերտ ու անձեռակերտ հուշարձանները, ներկայացրեց նրանց պատմությունը: Առաջին կանգառը եղավ Կոշ գյուղի սահմաններում, որտեղ խճուղու եզրին վեր է խոյանում մի մենավոր գեղաքանդակ խաչքարՙ արժեքավոր ինչպես իր արվեստով, այնպես էլ արձանագրություններով: Կոթողը կանգնեցրել է Պետրոս Ականատես սուրբ վարդապետը 1195թ. Արագածոտն գավառը սելջուկ-թուրքերից ազատագրելու առթիվ: Կոթողի ընդհանուր բարձրությունը 6,8 մ է. կառուցված է տեղական վարդագույն տուֆից եւ զարդարված է երկրաչափական եւ բուսական նուրբ ու ճոխ քանդակներով: Հայ ճարտարապետության գոհարներից մեկը` Արուճի տաճարըՙ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին, այսօր քչերին է հայտնի: Գլխավոր պատճառներից են եկեղեցու անմխիթար վիճակը եւ ոչ բարեկարգ հարակից տարածքը: Արուճի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին կառուցվել է 662-666 թթ-ին` հայոց իշխան Գրիգոր Մամիկոնյանի պատվերով: Այն վաղ միջնադարյան գմբեթավոր դահլիճ տիպի եկեղեցիների շարքում ամենամեծն է: Չնայածՙ եկեղեցու գմբեթն ամբողջովին քանդված է, ներսում դեռեւս պահպանված են 7-րդ դ. կատարված եւ կառույցին առանձնահատուկ հանդիսավորություն հաղորդող հոյապատկեր որմնանկարները, որոնց թեման Համբարձման տեսարանն է: Յոթ մետր բարձրությամբ պատկերված Քրիստոսի որմնանկարի միայն մի մասն է պահպանվել` զարդահյուսված պատվանդանի վրա: Եկեղեցին ոչ միայն ունի պատմական նշանակություն, այլեւՙ հրաշալի ճարտարապետություն: Հուսանք, որ կտրամադրվի համապատասխան ֆինանսավորում այն վերականգնելու համար: Արուճում պահպանվել են նաեւ քարավանատան ավերակները: Արուճի քարավանատունը (իջեւանատունը) թվագրվում է 13-րդ դարով: Միջնադարյան այս ճանապարհամերձ հյուրատունը գտնվում էր Բագրատունյաց մայրաքաղաք Անին եւ Դվինը իրար կապող ճանապարհին, որը Հայաստանով անցնող Մետաքսի ճանապարհի մի հատվածն էր: Միջնադարյան իջեւանատները կառուցվում էին առեւտրային ճանապարհների վրա, մեծ քաղաքներում, վանքերում: Դրանք մեծ նշանակություն ունեին միջազգային քարավանային առեւտրի զարգացման համար: Հաջորդիվ եղավ այցելություն Աղձք գյուղ, որտեղ գտնվում է IV դարում կառուցված Աղձք պատմաճարտարապետական համալիրը: Իր մեջ ներառում է Արշակունյաց թագավորների դամբարանը, եկեղեցի, կոթողներ, հուշասյուներին ու խաչքարերին պատկանող բեկորներ, օժանդակ եւ այլ կառույցների մնացորդներ, որոնք ծածկված են կրոնական եւ աշխարհիկ թեմաներով ստեղծված բազմաթիվ հարթաքանդակներով: Մեր զբոսաշրջիկների վերջին նշանակետն Ագարակի 200 հա տարածք զբաղեցնող պատմահնագիտական արգելոցն էր, որը գտնվում է Արագած լեռից հարավ: Ագարակի համալիրը «բազմաշերտ է». մարդն այստեղ ապրել եւ արարել է տարբեր պատմական դարաշրջաններում: Հնավայրի հիմնական առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ բնակատեղիի ողջ տարածքը եւ շրջակայքն ամբողջությամբ պատված են ժայռափոր եւ քարակոփ կառույցների հսկայածավալ համալիրներով, որոնց մեծ մասը թվագրվում է վաղ բրոնզե դարին (մ.թ.ա. 3400թ. սկսած): Առայժմ պեղված է արգելոցի միայն մի փոքր մասը եւ դեռ շատ բան ուսումնասիրված չէ: Սակայն, կրկին առաջ է գալիս ֆինանսավորման հարցը: Միջոցներ են հարկավոր, որպեսզի մեր նախնիների ժառանգությունըՙ հսկայական պատմամշակութային կապիտալը, օգտագործվի Հայոց աշխարհը մարդկությանը էլ ավելի ճանաչելի դարձնելու համար: Թեքեյանցի զբոսաշրջիկները երախտապարտ էին Հայկ Դեմոյանին նման բացառիկ էքսկուրսիա կազմակերպելու եւ հայրենի հողը նորովի բացահայտելու համար: Նկար 1. Արուճի տաճարըՙ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի Նկար 2. Արուճի քարավանատունը Նկար 3. Ագարակի դամբարանադաշտը Նկար 4. Ագարակի պատմահնագիտական արգելոցը | 
