ՖՐԱՆՍՈՒԱ ՇԱԲԱՆՅԱՆ ԿԱՄ ԱՐԴԻ ԱՐՎԵՍՏԻ ԿԻՐՔԸ Nouvelles d Arme'nie Magazine, fe'vrier 2016, Ֆրանս. թարգմ. Պ.Ք. Արդի արվեստի պատկերասրահների սեփականատեր, շվեյցարաբնակ Ֆրանսուա Շաբանյանը ներկայումս առաջնակարգ դեմք է միջազգային արվեստի աշխարհում: 2016 թ. հունվարի վերջերին Վենետիկում նրա իններորդ պատկերասրահի բացումը առիթ դարձավ «Նուվել դ"Արմենի» (Nouvelles d"Arme'nie) ամսագրի հայաստանյան թղթակից ՍԵԴԱ ՄԱՎՅԱՆԻ հետ բացառիկ բովանդակալից հարցազրույցի, որը թարգմանաբար ներկայացնում ենք մեր ընթերցողներին:
- Պարոն Շաբանյան, Ձեր ծնողներն զբաղվո՞ւմ էին արվեստով: - Ոչ, սակայն մենք տոգորված էինք մշակույթով: Դասական երաժշտությունը, ջազը եւ առհասարակ արվեստը մեր ամենօրյա կյանքն էին: Տունը լի էր գեղանկարներով, եւ շաբաթավերջին ծնողներս երեք եղբայրներիս եւ ինձ հաճախ տանում էին թանգարաններ: Հորս բաթումցի ծնողները հարուստ էին, ունեին մանգանի, նավթի հանքեր եւ բազմաթիվ կալվածքներ: Բոլշեւիկների հայտնվելը նրանց սնանկացրեց եւ ստիպեց գաղթել նախ Մարոկկո, ապա Ֆրանսիա, որի Մարսել քաղաքում 1927 թ. ծնվեց հայրս: Ֆրանսիայում պապս հաղթահարեց դժվարությունները, բացելով աղիների սննդային մշակման ընկերություն նախ Մարսելում, ապա Փարիզում: «Բուայոդրի մոդեռն» (Boyauderies Modernes) կոչվող այդ ձեռնարկությունը շուտով դարձավ իր ոլորտում ֆրանսիական առաջին ընկերությունը: Քսան տարի անց հայրս, որն ուզում էր բժշկությամբ զբաղվել, կիսատ թողեց իր ուսումը եւ իբրեւ ծնողասեր ու հնազանդ որդի միացավ պապիս, ինչպես հաճախ լինում է հայկական ընտանիքներում: Մենք չորս եղբայրներով նմանապես կմիանայինք մեր հորը, եթե նա 1970-ականներին չսնանկանար: Դա շատ ծանր հարված եղավ, քանի որ իմ ընտանիքը կրկին ամեն ինչ կորցրեց: Իսկ ինձ համար դա վճռորոշ եղավ, քանի որ ստիպված կիսատ թողեցի ուսումս եւ սկսեցի աշխատել: - Ձեր երեք եղբայրների հետ ընտանեկան գործի շարունակմանը ձգտելովՙ արդյոք Դուք համապատասխա՞ն ուսում էիք ստանում: - Ոչ: Ես երաժշտագիտություն եմ ուսանել Սորբոնում (Paris) եւ սովորել եմ սաքսոֆոն նվագել: Երբ հայրս սնանկացավ, ես պատրաստվում էի ընդունվել կոնսերվատորիա: Ստիպված ամեն ինչից հրաժարվեցի եւ «Աշետ» (Hachette) հրատարակչական ընկերությունում դարձա հանրագիտարաններ վաճառող: Որոշ ժամանակ անց դարձա նրանց առաջնակարգ վաճառողներից մեկը, ինչը թույլ տվեց իմ մեջ բացահայտել առեւտրային ձիրք եւ մինչեւ 26 տարեկան հասակս (1981) անցնել արվեստի գրքերի եւ գրքասերների ոլորտ: Հետո գրքասերների վաճառամիջնորդ դարձա մինչեւ 30 տարեկան հասակս (1986): Արդի արվեստագետների պատկերազարդած արվեստի գրքերին հաղորդակցվելով վարակվեցի արվեստի վիրուսով: Հավաքորդներին գրքեր վաճառելու հետ կապված այդ աշխատանքի շնորհիվ ես ոչ միայն կրթվեցի, այլեւ կարողացա ճանաչել որոշ անվանի արվեստագետների, ինչպիսիք են Բեռնար Բյուֆեն, Իվ Բրայեն, Պիեռ-Իվ Տրեմուան եւ ուրիշներ: Դրանից հետո սկսեցի էստամպների եւ վիմատպությունների ցուցահանդեսներ կազմակերպելՙ տարածքներ վարձելով տոնավաճառներում եւ սրահներում, միչնեւ որ Անսիում իմ առաջին պատկերասրահը բացեցի 1990 թվականին: 1990-2004 թթ., այսինքնՙ տասնչորս տարվա ընթացքում Անսիում, Սեն-Պոլ դը Վանսում, Օնֆլյորում, Կուրշվելում, Մըժեւում եւ Վալ դ Իզերում ստեղծեցի պատկերասրահների առաջին ցանցը «Շաբանյան-Լը Բարոնը» (Chabanian-Le Baron) (Լը Բարոնը իմ այն ժամանակվա կողակցուհու ազգանունն է): Հետո մենք վաճառեցինք պատկերասրահների այդ ցանցը, եւ ես հաստատվեցի Շվեյցարիայում, որտեղ 2004 թվականին արդի արվեստի իմ առաջին պատկերասրահը (Bel Air Fine Art) բացեցի Ժնեւի Կորատրի փողոցի թիվ 7-ում, Բել Էր հրապարակից ոչ հեռու: - 2004 թ. Ժնեւում Bel Air Fine Art պատկերասրահի ստեղծումից ի վեր Դուք նշանակալի ճանապարհ եք անցել, քանի որ այսօր Եվրոպայում ունեք ինը պատկերասրահների ցանց: Որո՞նք են դրանք: - Շվեյցարիայում ունեմ չորս պատկերասրահ (Ժնեւում, Վերբիեում, Գշտաատում, Կրանս-Մոնտանայում), Ֆրանսիայումՙ երեք (երկուսը Սեն-Տրոպեում եւ մեկը Փարիզի Վոժ հրապարակում), Իտալիայումՙ երկու (մեկը Ֆորտե դեյ Մարմիում եւ մյուսը Վենետիկում, որի բացումը կատարեցի հունվարի վերջերին): Ի դեպ, ամեն տարի ցուցահանդես եմ կազմակերպում Աբու Դաբիում, Դուբայում եւ Բեյրութում: Ինչ վերաբերում է Ֆրանսիային, ընդգծում եմ, որ իմ որդի Գրեգորին է զբաղվում Սեն-Տրոպեի երկու պատկերասրահներով եւ հենց ինքն է ղեկավարելու Կաննում իմ բացելիք սրահը: Այսպիսով, պատկերասրահը ընտանեկան գործ է դարձել, ինչը շատ հայկական է: - Ինչո՞վ կբացատրեք Bel Air Fine Art-ի տպավորիչ աճը նվազ քան տասնհինգ տարում: - Առաջին պատճառ. մենք առաջիններն էինք, որ ցուցադրություն կազմակերպեցինք դահուկասահքի եւ լոգանքի առողջարանային քաղաքներում, այսինքն զբոսաշրջային միջավայրում: Մեր նպատակն էր դիմել արձակուրդում գտնվող մարդկանց, որոնց մշտական այցելուներ դարձրինք տարիների ընթացքում: Այսպիսով, առանց նախնական հասցեագրման, զրոյից սկսելով, այցելուներ ձեւավորեցինք ազատ զբաղմունքի տեր անձանց եւ ձեռնարկատերերի միջավայրում: Երկրորդ պատճառ. մենք առաջիններից էինք, որ սիրեցինք եւ պատշպանեցինք Post Pop Art-ը եւ շատ արագորեն այդ ասպարեզում դարձանք ամենակարեւոր պատկերասրահներից մեկը: Վերջապես, մեր առաջընթացը համընկավ ավանդական պատկերասրահների վախճանին, պատկերասրահներ, որոնք տեղայնացած էին որեւէ քաղաքում, դռները բացում էին գրեթե ըստ ժամադրության եւ ընդունում էին լոկ տեղական բուրժուազիային: Այսօր նման պատկերասրահներն անհետացել են, փոխարինվելով պատկերասրահների միջազգային ցանցերով, ինչպիսին մերն է: Այսպիսով, մի քանի արվեստակիցների հետ միասին մենք հեղաշրջել ենք արդի արվեստի շուկայի մի մասը: Ես ոչ թե հետեւորդ եմ, այլ շուկա ստեղծող: - Ինչո՞ւ մասնագիտացաք Post Pop Art-ի մեջ: - Որովհետեւ սիրում եմ 1960-70-ականներին Պոպ արվեստ (Pop Art) ստեղծած Էնդի Ուարհոլին: Ես կարծում եմՙ նա հեղաշրջել է արվեստի աշխարհը եւ իր ներկայությունը հաստատել է ինչպես գեղարվեստի, այնպես էլ գովազդի եւ կինոյի միջավայրում: Պոպ արվեստը իրոք հետք թողեց մի քանի սերունդների մտքի, գիտակցության եւ հոգու մեջ: 1980-2000 թթ. եղան Ուարհոլի «զավակներ», ինչպիսիք են Ջեֆ Կունսը եւ Դամիեն Հիրսթը: Իսկ 2000 թվականից ի վեր Post Pop Art-ի շնորհիվ կան Ուարհոլի «թոռներ»: Այսպիսով տեսնում ենք, որ արվեստագետների սերունդները հաջորդում են միմյանց, անդադար հարստացնելով շարժումը. եթե ժամանակին Էնդի Ուարհոլը նկարեց դոլար, ապա այսօր Կառլ Լագասը քանդակում է այն: Ինձ դուր է գալիս նաեւ այն, որ ժողովրդական մշակույթի կուռքերը (Մերիլին Մոնրո, Էլիզաբեթ Թեյլոր, Մաո եւ այլն) կամ առարկաները (դոլար, Նյու Յորք եւ այլն) վիճարկող տվյալ շարժումը ժողովրդային, հույժ կենդանի եւ համընդհանուր արվեստ է: - Ձեր ներկայացրած Post Pop Art-ի արվեստագետներից ո՞ւմ եք նախընտրում: - Անկարելի է պահանջել, որ ես ընտրություն կատարեմ զավակներիս միջեւ: Յուրաքանչյուր արվեստագետ առանձնահատուկ հույզ է պատճառում: Նաեւ նկատի ունեցեք, որ պատկերասրահների տերերի եւ արվեստագետների միջեւ գոյություն ունի ոչ միայն խիստ անձնական կապ, այլեւ իմացությունների ընդհանրացում, որի շնորհիվ արվեստագետները իրենց ներկայացնող պատկերասրահների տերերի հետ որդեգրում են որոշակի աշխատաոճ: - Ինչպիսի՞ն են Bel Air Fine Art-ի զարգացման հեռանկարները: - Ներկայումս ես ունեմ ավելի քան տասը հազար հավաքորդ եւ ամեն տարի վաճառում եմ հազարից ավելի ստեղծագործություն: Նախատեսում եմ առաջիկա երեք տարում բացել 4-5 նոր պատկերասրահ (Կաննում, Լոնդոնում, Ստամբուլում եւ երկրորդը Փարիզում) եւ կրկնապատկել իմ առեւտրաշրջանառությունը: Իրականում Bel Air Fine Art-ի ենթադրելի զարգացումը մասն է կազմում ընդհանուր դինամիկայի, որը բնութագրվում է առհասարակ արվեստի ցուցիչային զարգացմամբ (ողջ աշխարհում արվեստասերների եւ արվեստի գործերի գնման միջոցներ ունեցող անձանց թվի բազմապատկումը) եւ միաժամանակ արվեստին մերձենալու մարդկանց պահանջմունքի պայմաններում արդի ստեղծագործման զարգացմամբ: Տեսեք արվեստի մեծ ցուցադրությունների հաջողությունը եւ հաշվի առեք, որ պատկերասրահները դարձել են ազատության տարածք. մարդիկ չեն վարանում իրենց ցերեկային ընդմիջման պահին այնտեղ մտնել պարզապես արվեստի գործեր դիտելու համար: Հավելեմ, որ ներկայիս անչափ նյութապաշտ, կոպիտ եւ վիրտուալ աշխարհում մարդիկ ունեն իսկական հույզերի պահանջմունք: Դրանց աղբյուրը ոչ այնքան կոնցեպտուալ եւ աբստրակտ արվեստն է, որքան պատկերային, ժողովրդային, գեղագիտական, շոշափելի եւ հասկանալի արվեստը, որը դիմում է ոչ թե մտքին, այլ սրտին, ինչպես Post Pop Art-ը: Արդ, հենց դա է իմ տեղը: - Պատկերասրահի տեր լինելուց բացի արդյոք հավաքո՞րդ եք: - Ինչպես պատկերասրահների տերերի մեծ մասը, ես նաեւ հավաքորդ եմ: Հավաքում եմ գեղեցիկ գրքեր, փորագրանկարներ, դրանց արտատիպեր եւ գծանկարներ, ինչպես նաեւ արդի արվեստի գեղանկարներ եւ քանդակներ: Եվ պատկերասրահների տերերից շատերի նման ես էլ երբեմն վաճառքի եմ հանում իմ հավաքածուի որոշ գործեր: Ես կրքոտ անկուշտ եմ: - 2015-ի հոկտեմբերին Հայոց ցեղասպանության հիշատակման միջոցառումների շրջանակում Դուք Ժնեւում, Ձեր գլխավոր պատկերասրահում կազմակերպեցիք Roots («Արմատներ») կոչվող ցուցադրություն: Այդ առիթով Տիգրան Համասյանին հրավիրեցիք որպես համաշխարհային պրեմիերա նվագելու սաքսոֆոնահար Գիյոմ Պերեի հետՙ շվիահար Թամար Էսքենյանի մասնակցությամբ: Ի՞նչ կարող եք պատմել բացառապես հայ արվեստագետներին նվիրված այդ ցուցահանդեսի մասին: - Ես իմ ժնեւյան պատկերասրահում 2005-ին արդեն կազմակերպել էի ցուցադրություն հայ արվեստագետների հետ: Այնպես որ 2015-ի Roots-ը երկրորդն է: Սա նշանակում է, որ ես անդադար չեմ հիշեցնում հայ լինելս եւ ժամանակս չեմ անցկացնում արմատներս հիշատակելով: Սակայն ինձ թվաց, որ 100-ամյակի տարին պետք է աղմկելու առիթ տար մեզՙ հայերիս, քանի որ, իմ կարծիքով, չափազանց զուսպ ենք: Ինձ թվաց, որ հարկավոր էր դրանից օգտվել ինչ-որ բան ասելու համար: Ճիշտ է, բացման երեկոն անձերի թվով բավական սահմանափակ էր, քանզի կարող էի ընդունել միայն երկու հարյուր մարդու, եւ Roots ցուցահանդեսն էլ տեւեց ընդամենը մեկ շաբաթ (հոկտեմբերի 12-18-ը): Սակայն իմ բոլոր տասը հազար հավաքորդները ստացան ծանուցագիր եւ տեղեկացան ինչպես երեկույթի, այնպես էլ արմատներիս նվիրված ցուցադրության մասին: 2015-ին ես միակ հայ մարդը չէի, որ որոշեցի մի բան կազմակերպել. բազմաթիվ հայեր սեփական նախաձեռնությամբ միջոցառումներ կազմակերպեցին իրենց բնակության վայրերում: Յուրաքանչյուրն իր անկյունում մի քար դրեց, եւ ես էլ ուզեցի իմը դնել: - Արդյոք կարծո՞ւմ եք, թե զարմացրել եք Ձեր որոշ հաճախորդների: - Թուրք հաճախորդները երեւի հրճվել են (ծիծաղում է): Այնպես է պատահել, որ իմ հավաքորդների մեջ կան թուրքական մեծահարուստ ընտանիքներ... Սակայն ինձ շատ հուզեց այն փաստը, որ ընդամենը մեկշաբաթյա ցուցադրության ընթացքում Շվեյցարիայի հայ համայնքը եկավ դիտելու, նույնիսկՙ ընտանիքներով (երեխաներով եւ տատիկ-պապիկներով): Նրանք հավաքորդներ չէին, քանի որ հայերի մեջ արդի արվեստի խոշոր գնորդները շատ քիչ են, բայց ես այդ ցուցահանդեսը փող աշխատելու համար չէի կազմակերպել: Մարդիկ ինձ շնորհակալություն հայտնեցին իմ պատկերասրահում մի քիչ Հայաստան վերստեղծած լինելուս համար, ինձ, որ հայերեն չգիտեմ, որ Հայաստանը բացահայտել եմ միայն 55 տարեկանում, եւ որ որքան ինձ հայտնի է, չունեմ որեւէ արմատ եւ գերդաստան: - Դուք մասնակցո՞ւմ եք Շվեյցարիայի հայ համայնքի կյանքին: - Անշուշտ: Գործում եմ կարողություններիս համեմատ: ՀԲԸՄ Շվեյցարիայի մասնաճյուղի կամ Շվեյցարահայոց միության բարեգործական ճաշկերույթների ժամանակ ես արվեստի գործեր եմ նվիրում իրային վիճակախաղերի եւ աճուրդների համար: - Ի՞նչ կարող եք ասել Ձեր հայկական ընտանիքի մասին: - Ցավոք, գրեթե ոչինչ: Մորս իտալուհի լինելու պատճառով ես հայ եմ հորս կողմից, ում ծնողները հայեր էին. պապս պարոն Շաբանյան էր, իսկ տատիս օրիորդական ազգանունը Չիլինգիրյան է: Ինչպես արդեն ասել եմ, նրանք ռուսահայեր էին, բնիկ բաթումցիներ: Նրանք կաթոլիկներ էին, իրար հետ խոսում էին ռուսերեն, տոնում էին ռուսական սբ Զատիկը: Իրականում դա բավական ռուսացած, ավելի շուտ բազմամշակույթ ընտանիք էր, այնպես որ մինչեւ տասնվեց տարեկանս հայ պապ եւ մինչեւ քսան տարեկան հայ տատ ունենալս ինձ շատ բան չտվեց հայկականության առումով: Նրանք եղբայրներիս եւ ինձ ոչինչ չեն պատմել ընտանեկան արմատների կամ գերդաստանի մասին: Ըստ այդմ ես միայն պատանի հասակում բացահայտեցի, որ գեղանկարիչ Արսեն Շաբանյանը (1864-1949) եղել է նախապապիս եղբայրը, որ նրա որդին նույնպես գեղանկարիչ էր եւ ստորագրում էր Հերան-Շաբան (1888-1939): Բայց մենք ունեինք մի տարեց ազգական, դարձյալ բաթումցի Վանի դ Աթաբեկյանը, որն իսկական բանասաց էր: Այդ նա է ընտանեկան սագան պատմել եղբայրներիս եւ ինձ: - Ուրեմն ե՞րբ եւ ինչպե՞ս գիտակցեցիք, որ հայ եք: - Այն ժամանակ, երբ մեր բնակավայր Նըյի-սյուր-Սենի «Սոսեյ» տարական դպրոցի (e՛cole de la Saussaye) բակում դասամիջոցին ինձ «կեղտոտ հայկական հրեա» անվանեցին, ինչը ներսումս նստվածք է տվել: Բայց հարցադրումը ի հայտ եկավ ավելի ուշՙ պատանի հասակում: - Roots ցուցահանդեսում ներկայացված հայաստանցի երեք գեղանկարիչներից երկուսը (նեոսյուրռեալիստներ Տարոն Մուրադյան եւ Վահրամ Դավթյան) Ձեր պատկերասրահում ներկա են արդեն մի քանի տարի: Ինչպե՞ս հանդիպեցիք նրանց: - Տարոն Մուրադյանը եւ Վահրամ Դավթյանը վաղուց իրենց գործերը ցուցադրում են Հայաստանից դուրս գտնվող պատկերասրահներում, առաջինըՙ Փարիզում, երկրորդըՙ Բեյրութում: Քանի որ սովոր եմ այցելել պատկերասրահներ, գիտեի նրանց գոյության մասին: Ի դեպ, նրանք մասնակցել են հայ նկարիչների գործերի ցուցադրությանը, որը ես 2005-ին ժնեւյան իմ պատկերասրահում կազմակերպել էի Շվեյցարիայում Հայաստանի այն ժամանակվա դեսպանի տիկնոջՙ Իրինա Մնացականյանի աջակցությամբ: Այդ առիթով ցուցադրված բոլոր հայ նկարիչներից ես պահեցի հիշյալ երկուսի գործերը, քանի որ նրանց ոճը համապատասխանում է իմ գեղարվեստական ուղղվածությանը: Ըստ իս, Վահրամ Դավթյանը եւ Տարոն Մուրադյանը հայաստանցի առավել ավարտուն, առավել ուժեղ գեղանկարիչներն են, որոնք միջազգայնորեն ճանաչված են: Այսօր նրանց գործերը վաճառվում են ողջ աշխարհում: - Տիգրան Ձիթողցյանը (Հայաստանից ԱՄՆ արտագաղթած մոտ քառասնամյա հիպերռեալիստ) նմանապես մասնակցում էր Roots ցուցահանդեսին: Արդյոք դա մասնավո՞ր դեպք էր, թե՞ տեւականորեն համագործակցելու եք: - Մենք արդեն համագործակցում ենք. ես 2015 թվականի նոյեմբերից նրան ներկայացնում եմ Եվրոպայում: - Վերջին հաշվով Դուք քանի՞ հայ արվեստագետի եք ներկայացնում: - Պատկերասրահ կատարածս այցելությունների ընթացքում բացահայտել եւ հավանել եմ Փարիզում ապրող եւ աշխատող Նինա Խեմչյանի խեցե գնդերը, նախապես չիմանալով, որ նա հայուհի է եւ ծնվել է Հայաստանում: Ես նրան ներկայացնում եմ 2015 թ. դեկտեմբերից: Այսպիսով ես այժմ ներկայացնում եմ Հայաստանում ծնված չորս, իսկ ընդհանուր առմամբ հինգ հայ արվեստագետի, քանզի ցանկում պետք է ընդգրկել նաեւ 35-ամյա ֆրանսիացի Կառլ Լագասին, որը հոր կողմից հայ է, եւ որի կերտած մեկ դոլարանոց թղթադրամի քանդակները իրեն համաշխարհային հռչակ բերեցին 2009-ին: Ես նրան անվանի դարձնողներից մեկն էի: - Ըստ երեւույթին հայ արվեստագետները եւ արվեստի հայկական դպրոցը տուժում են միջազգային ճանաչման պակասից: Ի՞նչ պետք է արվի նրանց հանրահայտ դարձնելու համար: - Այստեղ գտնում ենք հայերի ընդհանրական խառնվածքը, այն էՙ առավելագույնի հասցնել համեստությունը: Հարկ է իմանալ, որ իրականում հայ գեղանկարիչները բավական լավ ներկայացված են աշխարհի տարբեր վայրերում գտնվող բարձրաճաշակ պատկերասրահների միջոցով, ինչպես Երեւանում, այնպես էլ Բեյրութում (մասնավորապես «Նոյյան տապան» պատկերասրահը ներկայացնում է միայն հայ արվեստագետների) եւ Միացյալ Նահանգներում (գլխավորապես Կալիֆոռնիայում): Այնպես որ այսօր հայ արվեստագետների գործերը ամենուրեք վաճառվում են համայնքի ներքին ցանցերի միջոցով, բայց անաղմուկ կերպով: Ավելի հեռուն գնալու համար հարկ կլիներ Հայաստանի մշակույթի նախարարության եւ արտգործնախարարության ներգրավումը, որպեսզի կազմակերպվեն արվեստի խոշոր ցուցադրություններ, ինչ-որ պաշտոնական բան: Հասկանում եմ, որ ներկայումս Հայաստանն ունի ուրիշ հոգսեր, ուրիշ գերակայություններ, բայց կարծում եմՙ չարժե մոռանալ այդ հարցը: Ճիշտ կլիներ, եթե հայկական արվեստը պտույտ կատարեր թանգարաններում: |
