ՇԱՄՇԱԴԻՆ. ՄԱՆԿՈՒԹՅԱՆՍ ՎՏԱՆԳՎԱԾ ԲՈՒՅՐԵՐԸ Նաիր ՅԱՆ Ուրցը մանկությանս բույրն է, մորինՙ մանկությանս համը, ցորենի արտըՙ մանկությանս գույնը: Թռչկոտելով փաթաթվում էի տատիս ալրոտ փեշերին, երբ նա փռից հանում էր ձու քսած երեսներով տաք-տաք բաղարջները: Ժայռի ծերպին բուսնած հազվագյուտ ծաղիկը քաղելու համար պատրաստ էի քերծել ու պատառոտել արմունկներս ու ծնկներս: Մուրղուզ սարի լանջերն ի վար կարմրաբաշ ձիերի անսանձ վազքից մի բուռ սիրտս ուռչում, թմբուկ էր դառնում: Խնոցու թանով եփած ու գետափի դաղձով համեմված ապուրը քլքլթում էր վառարանի վրա: Երդիկից լուսինն էր ծիկրակում: Շամշադինը մանկությունս է: Շամշադին գնալ-գալովՙ ամեն անգամ նորոգում եմ մանկությանս բույրը, համը, գույնը: Խաղում էինք տնամերձ այգիներում, խակ խնձոր ու սալոր քաղում, ծառի հաստ ճյուղին թոկ էինք կապում ու ճոճանակ սարքում: Մեկ էլ կանացի օտարահունչ, անհասկանալի բառեր էին սողոսկում ցանկապատից ներս: Խաղը միանգամից դադարում էր. թաքուն մոտենում էինք ցանկապատին ու ծիկրակում: «Թուրքի կնանիք էլի եկել են խոտ-մոտ քաղելու»,- շշնջում էինք իրար ականջի: Արյունը մի պահ սառչում էր երակներումս, սիրտս սկսում էր արագ խփել, սեւեռված նայում էի թուրք կանանց տկլոր-տկլիզ երեխաներինՙ կեղտոտ մռութներով, թուխ մաշկով, սանր չտեսած մազերով: Ինչո՞ւ էի խուսափում Շամշադինի գյուղերում կանաչեղեն հավաքող թուրք կանանցից: Ինչո՞ւ էի նրանց տեսնելովՙ գամվում տեղումս. չէի հասկանում: Հետո հասկացա. գենետիկական հիշողությունը հենց այդ պահերին գլուխ էր բարձրացնում: Վազում էի տուն, որ հանկարծ թուրքի կանայք հստակ հայերենով չհորդորեն ինձ խաղալ իրենց երեխաների հետ: Անմեկնելի զգացումներ. ինչո՞ւ էի խուսափում անգամ թուրքի երեխաներից: Հետո հասկացա, որ պատճառը դարձյալ գենետիկական հիշողությունն էր: Երեւանից Շամշադին գնալիս, երբ հայրս ի միջիայլոց ասում էրՙ թուրքերով ենք գնալու, սիրտս կարծես քարկապ էր ընկնում: Շամշադինցիները թուրքեր էին ասում ոչ միայն ադրբեջանցիներին, այլ նաեւ Ադրբեջանին: Թուրքեր բառն էլ որպես նրանց երկրի անունՙ հոլովում էին նախադասության մեջ: Ես այդպես էլ երբեք շամշադինցիների բերանից չլսեցի Ադրբեջան կամ ադրբեջանցի բառերը. թուրքեր ու վերջ: Մենք թուրքերով, այսինքնՙ Ադրբեջանով էինք Շամշադին գնում, երբ պետք էր լինում այնտեղից թուզ, խուրմա, նուռ գնել: Ապշահար նայում էի թուրքի պառավների վառվռուն փեշերին, ականջների ոսկե գինդերին ու ոսկեգույն ատամներին: Նրանք կարմիր շաքարաջրի մեջ թաթախված ադիբուդի էին վաճառում, որ բլուրված էր հենց մայթերի վրաՙ տակը մոմլաթի կեղտոտ կտոր: Ես կպչում էի ավտոմեքենայի նստարանին, ապակիները մինչեւ վերջ բարձրացնում ու օտարոտի հետեւում թուրքական բազարի եռուզեռին: Այսուայնտեղից դուրս էին պրծնում ծկլթացող երեխաների խմբերըՙ կիսամերկ, բոբիկ: Այդ պահերին ամենից շատ ուզում էի, որ հայրս շուտ վերադառնար, ու մենք հեռանայինք այդտեղից: Պապս, ընկերների հետ դեսից-դենից զրուցելով, հաճախ էր հիշում անցավորներին: Ողորմի էին ասում ու շարունակում պատմությունը: Դարձյալ ականջովս էր ընկնում թուրքեր բառը: Լսողությունս ինքնըստինքյան լարվում էր, սիրտսՙ ծառս լինում: «Վասակենց Համոյին Քռի ափին մորթած գտանք. թուրքերն էին արել: Նորիկը եղբոր վրեժն առավ. բա եթե թուրքերը չէին արել, Նորիկը նրանց վրա անասուն է ծախել, հազար անգամ գնացել թուրքեր, եկել, դե թող ասեին աչքիդ վերեւը սեւ ունք կա, Նորիկ: Նրանք լավ էլ գիտեն, գող կատվի նման էլ տազ են արել»,- պատմում էին տարեց նորաշենցիները: Ուրիշ պատմություններ էլ կային: Ասում էինՙ Ահմեդն այսինչի դոստն է: Հարցրի, պապս բացատրեց, թե դոստն ինչ էՙ հավատարիմ բարեկամ, ընկեր: Հաճախ թանկ-թանկ նվերներ էի տեսնում մեր հարեւանների տներում, ասում էինՙ թուրք դոստս է նվիրել: Սպանեիր, մատով անգամ չէի դիպչի այդ նվերներին: Սարսռում էի ու հեռու փախչում: Մտածում էիՙ ինչ լավ է, որ մենք թուրք դոստ չունենք, ու մեր տուն թուրք հյուրերը ելումուտ չունեն: Տատս ասում էրՙ թուրքի հետ ընկերություն արա, բայց եղանը ձեռքիցդ մի գցիր: Շամշադինում երբեք ադրբեջանցիներ չեն ապրել: Ամբողջ Հայաստանում Շամշադինը միակ շրջանն է, որ լինելով Ադրբեջանի սահմանին այդքան մոտՙ ոչ մի ադրբեջանցի բնակիչ չի ունեցել: Շամշադինցիները նաեւ ադրբեջանցի կին չեն առել. բացառիկ են դեպքերը, երբ հայուհիներն են նրանց հարս գնացել : Դոստ թե դուշման, ինչպես ասում էին առեղծվածային ու խորհրդավոր պատմություններում, օդի մեջ միշտ զգացվում էր, որ նրանք վտանգավոր են, նրանց չի կարելի վստահել: Առերես բարեկամության քողի տակ դարանակալած թշնամանք կար, որ նույնիսկ իմ մանկական զգայարաններին էր հասնում: Շշուկով արվող պատմությունները դիտավորյալ սպանությունների մասին իմ մանկական գիտակցության մեջ ամրագրել էինՙ թուրքերը սպանում էին հայերին միայն հայ լինելու համար, ու միշտ նրանք են նախահարձակ եղել, միշտ նրանք են թշնամության սկիզբը դրել: Իսկ հայերը միշտ վրեժխնդիր են եղել, որովհետեւ ընդունակ չեն առաջինը սպանել, որովհետեւ այդպիսին է մեր տեսակը, մեր գենը: Գրեթե երեսուն տարի է անցել. շամշադինցիները վարժվել են սահմանից այն կողմ հոխորտացող ամենօրյա կրակոցներին: Դրմբոցների հնչերանգից երեխաներն անգամ զենքի տեսակներն են զանազանում: «Եղանը կշտիս տրած եմ քնում. վախում չեմ, է՜, տրել եմ, որ եթե կռիվ ըլի, գոնե մի թուրք սպանեմ, նոր մեռնեմ»,-ասում է շամշադինցի Ազգուշը: Շամշադինի գյուղերով ժամերով անցնես, մի մարդ չես հանդիպի, որ «բարի աջողում» ասես: Շամշադինը ծերանում է. երիտասարդները Երեւաններում ու Ռուսաստաններում են: Առաջներում ամեն ընտանիք սարվոր ուներ, որ ամառվա ամիսներին անասուններ էր պահում յայլաներում, աշնանը վերադառնում գյուղ: Մուրղուզի լանջերի փայտե հյուղակներն անտերությունից ավերվել են: Ավելի ցածումՙ սարերի ստորոտին ու անտառում, նույնպես ամայություն է: Նորաշենցի Յուրիկ Խաչատրյանն ու իր տիկինը միակ սարվորներն են: Հողով ու փայտով սարքած նրանց հյուղակում թարմ կաթ-մածնի ու սնից կախված դաղձի հոտերն իրար են խառնվել: Այստեղից պարզ երեւում են մեր ու թուրքերի դիրքերը: Յուրիկը պատմում է, որ սար ու անտառներում անծանոթներ են հանդիպում, որոնք ձեռք ու ոտքով հասկացնում են, թե համր են: Մի քանի օր հետո լուր է տարածվում, թե նրանք սահմանն անցած ադրբեջանցի են, որ լեզու չիմանալու պատճառով մունջ են ձեւանում: Ի՞նչ են անում մեր կողմերում, ինչո՞ւ են գալիս. ոչ ոք չգիտե: Յուրիկն ուր էլ գնա, որսորդական հրացանը հետն է: Սարերում անասուն պահելը հեշտ է. արոտ կա: Գյուղի հանդերը երաշտից չորացել են. անասունը սոված է տուն գալիս: Վտանգավոր է մեն-մենակ սարերում ապրելը, բայց եթե որոշել ես գյուղում մնալ, ուրեմն ամեն օրվադ համար պիտի պայքարես ու քրտինք թափես: Յուրիկի տնակի շուրջբոլորը խոզեր, կովեր, հավ ու բադեր են. գյուղացու գրպանները դատարկ են. առեւտուրը ձվով, մսով ու պանրով են անում: Շամշադինի սարերում ուրցն առաջվա պես անուշ է բուրում, մորին առաջվա պես համով է, արտերն առաջվա պես ոսկեգույն են, բայց թուրքերից եկող վտանգն էլ առաջվա պես քողարկված չէ: Նրանց նենգ ու դարանակալած կրակոցներին Յուրիկն ու իր կինը պատասխանում են իրենց խաղաղ կենցաղով, արդար վաստակով ու բացահայտ արհամարհանքով: |
