ԱՔՉԱՄԸ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄ Է ԱՆՏՈՆՅԱՆԻ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՎԱՎԵՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Պատրաստեցՙ Հ. ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ Կլարք համալսարանի Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրության ամբիոնի վարիչ, 2012-ին Պրինստոն համալսարանի հրատարակչատան լույս ընծայած «Երիտթուրքերի հանցագործությունն ընդդեմ մարդկության: Հայոց ցեղասպանությունը եւ էթնիկական զտումները օսմանյան կայսրությունում» եւ այլ գրքերի հեղինակ պրոֆ. Թաներ Աքչամը Բելմոնտի (Մասաչուսեթս) հայկական առաջին եկեղեցու դահլիճում ունեցած իր բանախոսության ընթացքում ցնցող բացահայտումներով հաստատել է, որ Եղեռնը վերապրած Արամ Անտոնյանի «Մեծ ոճիրը» գրքում հիշատակված փաստաթղթերը արժանահավատ են եւ դրանց վավերականության մասին կասկածներն անհիմն են: Արամ Անտոնյանը, հազարավոր ուրիշների թվում ձերբակալվել է 1915 թվին եւ ուղարկվել Մեսքենեի համակենտրոնացման ճամբարը, որտեղ հանդիպել է թուրք սպա Նաիմ էֆենդիին (բեյին): Վերջինս, ըստ Աքչամի, «կարեկցող է եղել հայերի նկատմամբ», եւ երբ 1918ին Հալեպում դարձյալ հանդիպել է Անտոնյանին, նրան է հանձնել կառավարության կողմից կազմակերպված Եղեռնի բնույթը բացահայտող փաստաթղթեր եւ հեռագրեր: Անտոնյանը դրանք հրատարակել է Ֆրանսիայում 1920-ական թվերին: Թուրք «մտավորականներ», մասնավորապես Սինասի Օրելն ու Սուրեյա Յուսան, ավելի ուշ հրատարակած իրենց գրքում հերքել են Անտոնյանի բերած տվյալները եւ նշել, որ Նաիմ Բեյ անունով անձնավորություն ընդհանրապես գոյություն չի ունեցել, ուստի նրա Անտոնյանին տված փաստաթղթերն էլ հավաստի չեն կարող լինել: Հակառակ այն փաստերին, որ 1965-ին Բեյրութում Եղեռն վերապրած կաթոլիկ քահանա գերապատիվ հայր Գրիգոր Կերկերյանը մանրամասն ուսումնասիրություն է հրատարակել Անտոնյանի տվյալների ճշմարտացիության վերաբերյալ եւ ավելի ուշՙ 1986-ին հարգարժան ցեղասպանագետ պրոֆ. Վահագն Տատրյանը ծավալուն պատասխան էր գրել թուրք «գիտնականների» առաջադրած հարցերին, Անտոնյանի գիրքը եւ նրա նշած փաստաթղթերն ու հեռագրերը դուրս են մնացել գիտական շրջանակների օգտագործած հավաստի աղբյուրների ցանկից: Իր բանախոսությունից ընդամենը երկու օր առաջ Թուրքիայում լույս տեսած «Նաիմ Բեյի հուշերն ու Թալեաթ փաշայի հեռագրերը» («The Memoirs of Naim Bey and Talaat Pasha Telegrams») գրքում Աքչամը սպառիչ պատասխան է տալիս թուրք զեղծարարների պնդումներին եւ վերջնականորեն հաստատում Անտոնյանի փաստաթղթերի վավերականությունը: Բանախոսության ժամանակ ներկայացնելով իր նոր գիրքը, Աքչամը ընդգծել է հատկապես, որ իր ուսումնասիրությունը կատարել է բացառապես Անկարայի պետական եւ զինվորական արխիվներում, այնպես որ թուրքական կառավարությունը չի կարող հաշվի չառնել այն: Զինվորական արխիվում պահ դրված ցեղասպանթյունը ժխտող 8 հատորանոց գրքի 7-րդ հատորում նա գտել է 26-ամյա Նաիմ էֆենդիի (Բեյի) անունը բանակի սպաների ցուցակում, որոնք հարցաքննվել են Մեսքենեյի կենտրոնացման ճամբարից 1916-ին մեծ թվով փախուստների կապակցությամբ: Փախստականները դեպի Հալեպ են ուղեւորվել: Ներքին գործերի նախարարՙ Թալեաթ փաշան պահանջել է հետաքննություն անցկացնել: Մեկ ուրիշՙ Գրիգոր Զոհրապին սպանելու Թալեաթի հրաման-հեռագրում, որն այժմ գնտվում է Փարիզի Պողոս-Նուբարի անվան գրադարանում, Նաիմ Բեյի անունը հիշատակվել է երկու անգամ: Նշված Նաիմ էֆենդին գաղտնաբար ձեռագիր ընդօրինակել է Օսմանյան կառավարության շատ փաստաթղթեր, որոնք հետագայում վաճառել է Անտոնյանին: Վերջինս իր հերթին հրատարակել է դրանք հայերեն: Անգլերեն եւ ֆրանսերեն լեզուներով դրանք թարգմանվել են ավելի ուշ, սակայն, ըստ Աքչամիՙ միակ հավաստի տարբերակը հայերենն է: Անգլերենըՙ ամենաշատ սխալներ պարունակողը: Հավանաբար այդ տարբերությունները պատճառ են հանդիսացել, որ թուրքերը գիրքն ընդհանրապես «հորինված» համարեն: Նաեւ այն, որ Անտոնյանը չի օգտագործել իր ձեռքի տակ եղած բոլոր փաստաթղթերը: Նա դրանց մի մասը ուղարկել է Կոնստանդնուպոլսո պատրիարք Զավեն Տեր-Եղիայանին, ով դատական հայց է ներկայացրած եղել Աբդուլ Համիդի դեմ: Հայցն, իհարկե, ոչ մի արդյունք չի տվել: Աքչամը բանախոսության ընթացքում էկրանին ցույց է տվել իր հայտնաբերած փաստաթղթերից մի քանիսը, որոնցում խոսք է գնում ոչնչացնելու առանձին հայկական ընտանիքներին, ինչպես օրինակ Հազարպետյանների, Ամիրալյանների, Չաղլասյանների եւ Դիշչեքենյանների ընտանիքներին: «Այս բոլորը ես գտել եմ թուրքական արխիվներում: Դրանք, ինչպես նախկինում եմ նշել, չափազանց կարեւոր են: Դրանց մեջ են հայերին սպանելու, որբերին տեղափոխելու, մարդկանց բռնի տեղահանելու հրաման-հեռագրերը: Ես այժմ աշխատում եմ իմ նոր գրքի անգլերեն թարգմանության վրա: Հուսով եմ մեկ-երկու տարուց այն կհրատարակվի», եզրափակել է իր ելույթը Աքչամը: |
