ՀՐԱՊՈՒՐԻՉ ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԸ Պատրաստեց Հ. ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ Հայոց պատմական արմատները Սուրբ քաղաքում «Մինչ հայերից շատերը գիտեն, որ հայկական թաղամասը զբաղեցնում է Երուսաղեմի հին քաղաքի մեկ վեցերորդ մասը, ուրիշներ, նույնիսկ Երուսաղեմի բնակիչներից ոմանք, չգիտեն որոշ փաստեր, որոնք Սուրբ քաղաքում մեր պատմական ներկայության վառ ապացույցներն են», գրում է Ժիրայր Թութունջյանը «Արմինյն Միրոր-Սփեքթեյթր» շաբաթաթերթում եւ մատնանշում բազմաթիվ փաստեր, որոնցից առանձնացնում ենք հետեւյալները: 1) Սուրբ Հակոբի վանք: Իրականում Երուսաղեմի հարավ-արեւմտյան մասում, Սիոն լեռան բարձունքում գտնվող հայկական գլխավոր եկեղեցին կոչվում է Սրբոց Հակոբյանց վանք, որովհետեւ ըստ ավանդության այնտեղ թաղված են միեւնույն անունով երկու սուրբեր: Մեկըՙ սուրբ Հովհաննեսի եղբայր սուրբ Հակոբոսն է, որ ճանաչված է որպես «գլխադիր», մյուսըՙ Տեառնեղբայր սուրբ Հակոբոսն է, Հիսուս Քրիստոսի եղբայրը, ով եղել էր Երուսաղեմի առաջին եպիսկոպոսը: Առաջին Հակոբոսին գլխատել է տվել Հրեաստանի թագավոր Մեծն Հերովդես Ագրիպպիասը, ով հռոմեական զորքերի օգնությամբ գրավել էր Երուսաղեմը: Մինչ սուրբ Հակոբոսի գլուխն է թաղված այս վանքում, մարմնի մնացած մասերը հողին են հանձնվել հեռավոր Գալիցիայում (Իսպանիայի հյուսիս-արեւմտյան մասում): Թե ինչպե՞ս է այնտեղ հայտնվել, հայտնի չէ: 2) Անհայտ զինվորի հուշարձանը: Առաջին հայտնի հուշարձանը նվիրված Անհայտ զինվորի հիշատակին գտնվում է քաղաքի պարիսպների հյուսիս-արեւմտյան մասում, Մուսրարա թաղամասում: 6.30x3.90 մետր չափսերով խճանկարչական հուշակոթողը կառուցվել է հայերի կողմից եւ կրում է հետեւյալ մակագրությունը հայերեն լեզվով. «Ի հիշատակ եւ ի փրկություն բոլոր այն հայերի, որոնց անունները ՏԻՐՈՋՆ են հայտնի»: Ենթադրվում է, որ այն կառուցվել է Բյուզանդիայի Հուստինիանոս կայսեր օրոքՙ 527-ից 565 ընկած ժամանակահատվածում: 3) Քաղաքի պարիսպը: Պարիսպի շինարարության պատասխանատուն Կեսարիայի մոտ գտնվող Ագիրնաս գյուղի բնակիչ հայազգի ինժեներ-ճարտարապետ Միմար Սինանն է (1489-1588), ով օսմանյան պալատի գլխավոր ճարտարապետն էր: Նա վերահսկել է ավելի քան 300 կառույցների (մզկիթներ, հիվանդանոցներ, դպրոցներ, բաղնիքներ, պալատներ, կամուրջներ, եւայլն) շինարարությունը: Պարիսպը (կառուցված 1530-ականներին) 4 կմ. երկարություն, 34 պահակադիտական աշտարակներ եւ 7 դարպասներ ունի: Թուրքերը Սինանի հայ լինելը երկար ժամանակ ժխտելուց հետո, վերջերս ընդունում են, որ նա քրիստոնյա էր: Հայ լինելու ապացույցներից մեկն այն նամակն է, որ նա գրել է Սուլթանինՙ խնդրելով, որ իր ընտանիքին Կիպրոս չարտաքսի: 4) Ապահովության հրամանագիրը: Հայկական վանքի գլխավոր մուտքի վրա արաբերենով մի արձանագրություն կա, որ երաշխավորում է քաղաքի հայկական սրբավայրերի անվտանգությունը եւ ազատում հայերին շնչահարկից: Շատերը սխալմամբ կարծում են, որ գրությունը պատկանում է Մոհամմեդ մարգարեին: Ուրիշներ հավատացած են, որ դա պատկանում է Երուսաղեմը նվաճող Օմար իբն-Խաթթաբին: Երրորդ խմբի մաս կազմողները պնդում են, որ արձանագրության հեղինակը Սալահեդդին Այուբին է կամ Օսմանյան սուլթան Աբդուլ Ազիզը: Իրականում բուն երաշխավորողը եգիպտացի սուլթան էլ Զահեր Աբու Սաիդ Չակմաքն (1437 թ.) է: Որոշ գիտնականներ գտնում են, որ նա ծնունդով հայ է եւ ազգակիցը Ֆաթիմյան դինաստիայում հայտնի հայերի: 5) Մելիսենդե թագուհին եւ նրա մայրըՙ Մորֆիան նայած Երուսաղեմի Մելիսենդե թագուհու (խաչակիրների ժամանակաշրջանի ճանաչված անձնավորություն) մայրը հայ էր եւ նա մեծապես ամրապնդեց հայերի ներկայությունը սուրբ քաղաքում, քչերը գիտեն, որ նա թաղված է Սուրբ Աստվածամայր տաճարում: Նրա մայրըՙ Մորֆիան, Երուսաղեմի երկրորդ հայ թագուհին թաղված է Ձիթենյաց լեռան ստորոտում գտնվող ստորերկրյա եկեղեցում: Մելիսենդե թագուհին ծնվել էր 1105-ին եւ հասակ առել Ուրֆայում (Եդեսիա): Երուսաղեմ էր եկել ընտանիքի հետ 10 տարեկանին, երբ հայրըՙ Ուրֆայի կառավարիչը դարձել էր Երուսաղեմի երկրորդ խաչակրաց թագավոր Բոլդուին Բ-ն: Մելիսենդեն չորս քույրերից ավագն էր, բարձրահասակ, սեւ աչքերով մի գեղեցկուհի, որ նաեւ «շատ խելացի էր եւ բարեգութ»: Սիրում էր ձիավարությամբ զբաղվել: Ամուսնացել էր կոմս Ֆուլկի հետ եւ ամուսնու մահվանից հետո (որսորդության ժամանակ) դարձել է միանձնյա կառավարիչ: Լինելով հմուտ դիվանագետՙ խուսափել է հակամարտության մեջ մտնել մահմեդականների հետ: Նվիրվել է արվեստներին եւ քաղաքաշինությանը: Սուրբ դամբարանը վերակառուցվել է նրա միջամտությամբ: Կառուցել է Բեթանի կուսանոցը, Սբ. Աննա եկեղեցին, երեք փակ շուկաներ եւ գրչատունՙ նկարազարդ ձեռագրեր պատրաստելու համար: Ընդլայնել է քաղաքի հայկական թաղամասը: Մահացել է 1161-ին կաթվածի հետեւանքով: 6) Երուսաղեմի խաչը : Սուրբ քաղաքի լատինական (կաթոլիկական) պատրիարքությունը տարբերակիչ մի խաչ ունի, որը ճանաչված է որպես «Երուսաղեմի խաչ»: Բաղկացած է մի մեծադիր եւ չորս փոքր խաչերից: Կաթոլիկների կողմից որպես «լոգո» օգտագործվող այս խաչը իրականում հայկական է: Խաչակրաց արաշավանքներից շատ առաջ հայերը նմանատիպ խաչեր քանդակել էին ժայռերի վրա, եկեղեցիների եւ վանքերի պատերի վրա: Չորս փոքր խաչերը խորհրդանշում են նոր կտակարանի չորս ավետարանիչներին: Սելջուկների նվաճումների ժամանակ զգալի թվով հայեր Կիլիկիա փոխադրվեցին եւ որոշ ազնվականներ այդ խաչերի արտատպությունները օգտագործեցին որպես դրոշներ: Խաչակիրները Կիլիկիայով անցնելիս տեսան դա եւ իրենց հետ դեպի Սուրբ քաղաք տարան եւ Երուսաղեմի նվաճումից հետո հռչակեցին իրենց պաշտոնական դրոշը: Այդ ժամանակ էլ լատինական պատրիարքությունը սեփականացրեց խաչը: Խաչի հայկական լինելու մեկ այլ ապացույց են Սրբոց Հակոբյանց վանքի ճակատին տեղադրված խաչքարերը, որոնք դարձյալ չորս փոքր խաչեր ունեն իրենց հիմնական խաչի շուրջը: Խաչքարերից մեկի վրա մ.թ.ա. 965 է գրված, այսինքն ավելի քան 130 տարի նախքան խաչակիրների Երուսաղեմ հասնելը: Խմբ. կողմից.- Անշուշտ Երուսաղեմի Հայոց վանքը բազում եւ բազում առանձնահատուկ ու պատմական շինություններ, սրբատեղիներ, մատուռներ, գանձեր, ձեռագրեր եւ արխիվային նյութեր ունի, որոնց մասին արժե որ մեր ընթերցողները իմանան, հատկապես նրանքՙ ովքեր բախտ չեն ունեցել այցելել այնտեղ, սակայն հազիվ թե այցելածներին ծանոթ լինի այն եղբայրական դամբարան-հուշակոթողը, որի տակ ամփոփված են 1918 թ.ին Արարայի հաղթական ճակատամարտում զոհված մեր 21 հերոսների աճյունները, որոնք ընկան ռազմագիտական այդ կարեւորագույն բարձունքը (Պաղեստին) թուրքական ուժերից ազատագրելիս: Դաշնակից բանակի կազմում «Հայկական լեգեոնի» մարտիկները, թվով 1400 հոգի, թուրքերից գրավելով այդ անառիկ համարված լեռըՙ փաստորեն վերջ տվին այդ տարածքներում օսմանյան տիրապետությանը: Նկար 1. Փողոցի անունը` Հայոց ուղղափառ պատրիարքություն Նկար 2. Տաճարի ներսում Նկար 3. Տաճարի մուտքը Նկար 4. Պատրիարքության Մատենադարանի մոտ գտնվող գերեզմանատանը` Արարայի ճակատամարտում ընկած 21 հերոսների դամբարան-կոթողը: | 
