ՏԻԳՐԱՆ ՄԱՆՍՈՒՐՅԱՆ... Զրույցը վարեց Մարինե Կարոյանը «Տեր, տուր նրանց հավերժական հանգիստ» Ռեքվիեմը հոգեհանգստյան պատարագ է: Այն իր անունը ստացել է պատարագի առաջին` Introit մասից , որը սկսվում է «Requiem aeternam dona eis, Domine» բառերով (Տեր, տուր նրանց հավերժական հանգիստ): Առաջին ռեքվիեմները գալիս են միջին դարերից: Մեզ են հասել ավելի քան 2000 ռեքվիեմներ: Ապրիլ 24-ին Ա. Խաչատրյան մեծ համերգասրահում ունկնդիրը դարձանք Տիգրան Մանսուրյանի «Ռեքվիեմ»-ի, որը նվիրված է 1915թ.-ի Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին: Այդ առիթով հանդիպեցինք մաեստրոյին եւ հաճույքը ունեցանք նրա հետ առանձնազրույցի:
- Ռեքվիեմի նախնական սահմանումը որպես հոգեհանգստյան պատարագ, որպես ծայրահեղ լարված դրամա` մահվան իմաստի շուրջ ծավալվող անձնային խորասուզված հայեցությամբ, առանձնացնում է նրան որպես համաշխարհային երաժշտարվեստի ամենաներանձնային ժանրերից մեկը: Նրան մոտենալու պահն իսկ հեղինակից ակնկալում է հատուկ հոգեվիճակ: Միեւնույն ժամանակ յուրաքանչյուր ստեղծագործող համամարդկայինին է գալիս սեփական ազգի արխետիպերի խողովակով: Դուք ինչպե՞ս եկաք Ձեր Ռեքվիեմին, մաեստրո: - Ռեքվիեմ գրելու մտահղացման հետ ապրել եմ 10 տարուց ավել: Վերջին մի քանի տարին` ավելի ինտենսիվ: Ուսումնասիրեցի, թե ով ինչպես է աղոթում, մերը, օտարներինը, տարատեսակ ռեքվիեմներ` ամենահիներից մինչեւ մերօրյա: Ուսումնասիրեցի նաեւ «յուրահատուկ» ռեքվիեմներ` մեքսիկական, կորսիկական... հետաքրքրական էր, թե ինչպես են նրանք այս ժանրի մեջ ներկայանում` չկորցնելով իրենց բնորոշ ազգային նկարագիրը: Իսկ ընդհանրապես երկար տարիներ խորապես ապրել եմ երկու նշանավոր ռեքվիեմ: Առաջինը Ի. Ստրավինսկու Requiem Canticlesն է (որ իր վերջին ծավալուն գործն էր): Նրան հաջողվել է այդ 15 րոպեանոց գործի մեջ քամել իր ամբողջ հսկայական կենսափորձի կվինտէսենցիան: Երկրորդ ռեքվիեմը, որն ինձ անչափ հետաքրքրել է, դա Գ. Լիգետիի «Ռեքվիեմ»-ն է: Սրանք երկու տարբեր բեւեռների ռեքվիեմներ են, հակապատկերներ` ըստ իրենց բովանդակության, որոնք հստակորեն 20-րդ դարում ժանրի երկու խոշորագույն արտահայտություններն են: - Լիգետիի ռեքվիեմը մի տեսակ սեւ, մութ ստեղծագործություն է, էկզիստենցիալ հուսահատության ու անելանելիության տպավորիչ մի փաստաթուղթ: Այդ ռեքվիեմից առաջին զգացողությունս այն էր, որ աղոթում է մեկը, ով հավատք չունի եւ ոչ մի տեղից սփոփանք չի սպասում: Չնայած ինքը` Լիգետին իր ստեղծագործությունը բնորոշում էր որպես համամարդկային ռեքվիեմ: - Այո, ճիշտ է, իսկապես համամարդկային է: Կարեւորը, որ նրա մոտ Մարդը կա, ներկա է: Եթե ուղիղ նայես ճշմարտության երեսին, ապա կտեսնես, որ մերօրյա մարդն է` իր հոգեւոր հսկայական ճեղքվածքով: Բայց վերաբերմունք կա: Պայքարում է, ձեռք չի քաշել այդ մարդը: - Աշխարհընկալման առումով նշված ռեքվիեմներից ո՞րն է Ձեզ ավելի մոտ` Ստրավինսկու «կտակի» երաժշտական մտքի ինտելեկտուալ սահմանային հակիրճությունը, թե՞ Լիգետիի կազմակերպված հոռետեսությունը: - Ազնվորեն, ո՛չ մեկը, ո՛չ մյուսը: - Հայտնի է, որ Ի. Բրամսը իր «Գերմանական ռեքվիեմ»-ը բնութագրում էր որպես «մարդկային»` միեւնույն ժամանակ նշելով, որ Աստվածաշունչը մարդկային էթիկական խնդիրների լուծման մի իրական ժողովածու է: Ինչպե՞ս կբնութագրեիք Ձեր Ռեքվիեմը. այն ավելի Բարձրյալի՞ն է ուղղված, թե՞ նրա ստեղծած մարդ էակին: - Գիտես, դժվարանում եմ ասել: Միանշանակ չէ: - Իսկ ի՞նչ գույների մեջ եք տեսնում Ձեր «Ռեքվիեմ»-ը, մաեստրո: - Ծիրանագույն, կապույտ, կարմիր... - 20-րդ դարից սկսած երաժշտական նորարարության կատեգորիան ինքնին փոփոխության է ենթարկվում: Այժմ այն չի բավարարվում միայն նոտագրության մեջ նորույթներ մտցնելով, այլ ավելի կարեւորում, առաջին հարթակ է բերում մտահղացման, կոնցեպտի եզակիությունը, երբ հաճախ միտքը խորապես վերապրված է, իսկ զգացմունքը` իմաստավորված: Փորձարարության այս ժամանակահատվածում ամենալուրջ ժանրերն անգամ հաճախ մեկնաբանվում են աբսուրդի, սարկազմի, պարադոքսի եւ իրոնիայի տեսանկյունից: Ռեքվիեմի դեպքում անփոփոխ է մնում միայն նրա բովանդակային կողմը, որ շարունակում է մարմնավորել վիշտն ու սուգը: Ինչո՞վ է առանձնանում Ռեքվիեմի Ձե՛ր կոնցեպտը: - Ինձ մոտ երեւույթին նայելու առանձնահատուկ ռակուրս կար: Պատկերացումներս ամբողջությամբ պտտվում էին մեր մանրանկարչության պերսոնաժների շուրջ: Իրենց հետ ու իրենց մեջ էի ապրում: Հասկացել էի, որ ոչինչ չի վերանում, վերջանում: Բոլորս էլ միշտ գոյություն ունենք: Փորձում էի պատկերացնել, երեւակայությամբ վերակերտել այդ մարդկանց հոգեբանությունը, չափազանց բարդ հոգեվիճակում նրանց պահվածքը: Երբ դուրս ես գալիս պարզ մարդկանց շրջանակ, ու երբ այդ մարդը ցավի մեջ է, ինքը իր շարժումների մեջ, իր լացերի մեջ բերում է մի գերլարված վիճակի, որը (զուրկ լինելով մտքի ինտելեկտուալ արտահայտությունից ու վերահսկումից) կարող է բերել շեղման դեպի... պարադոքսը: - Այդ պարադոքսի հասցեն ո՞րն է: - Չեմ կարող ասել, որ այն շեղվում է դեպի ծիծաղելին, ավելի շուտ` դեպի տարօրինակը, անսպասելին... Ասենք օրինակ, մարդը սկսում է պարել: Ցավից պարել լինո՞ւմ է: Պարզվում է` լինում է: Ասենք, օրինակ, Kyrie eleison (Տեր, ողորմեա) մասում իմ սգակիրը պարում է: Սա հենց տրանսֆորմացիան, փոխակերպումն է մի երեւույթի` դեպի մեկ ուրիշը, մեկ երեւույթի կամ հոգեվիճակի նույնիսկ հակառակ կողմ գնալը: Այստեղ կարեւորն այն է, որ մի նյութը մի ուրիշ նյութով նոր արտահայտչականություն է ձեռք բերում: Միտքս այն է, որ այս միամիտ դեմքը նորովի է մեզ երեւում. թերեւս ավելի ամբողջական: Այս մոտեցումը ինձ համար անկյունաքարային է եղել; Անկեղծ ասած, ես երկար ու դժվար եմ աշխատել` գտնելու համար սրա արտահայտման միջոցները: Ամեն անգամ այդպիսի մի «պարադոքս» գտնելը (երաժշտական լեզվով, անշուշտ) իմ ուրախությունն էր: - Մաեստրո, բայց դժվար չէ՞ր պահել այն սահմանը, որ այդ ամենը աբսուրդի թատրոնի չվերածվի: - Շա՜տ դժվար էր: Շա՛տ... - Փաստորեն ողբացող, ռեքվիեմ երգողը մեր նույն «Հավիկ» տաղը երգողն է, նույնքան ներշնչված, նույնքան պարզ... - Թերեւս...թերեւս դրանք ներշնչանքի միեւնույն հարթության վրա են: Այո: - Չնայած մի քանի ոչ-լինգվիստիկ ռեքվիեմների, բանավոր խոսքը այժմ էլ շարունակում է մնալ որեւէ ռեքվիեմի նշանային բաղկացուցիչներից մեկը: Ժանրի նոր դիմագծերից է լատիներեն ավանդական տեքստից լրիվ կամ մասնակի հրաժարումը, այլ տեսակի բանավոր խոսք (պոեզիա կամ հատուկ ստեղծած տեքստ) ռեքվիեմ մտցնելը: Դուք ընտրել եք լատիներենը: Ինչո՞ւ: - Իրականում լատիներեն այս տեքստը ինքնին մշակութային իրողություն է, որն արդեն լեզվական պատկանելիությունից կարծես դուրս է: Չգիտեմ...ես փորձեցի, ինքը եկավ: - Այդ դեպքում խոսենք աղոթելու մասին, սգալու մասին: Մարդու համար սրանք թերեւս ամենածայրահեղ ինքնամետ, թաքուն, անձնական վիճակներն են: Այդ դեպքում սրված են մարդու արխետիպային, ենթագիտակցական շերտերը: Ուզո՞ւմ ենք մենք, արդյոք, աղոթել, սգալ ո՛չ մեր լեզվով: Թե՞ դա միայն մեր աղոթքը չէ: - Հասկանում եմ, ինչ ես ասում: Բայց ասեմ նաեւ, որ անկախ նրանից, թե այդ ամբողջապես գիտակցվում է, թե ոչ, Հայոց ցեղասպանությունը համամարդկային ցավ է, ոչ թե միայն մերը: Ուրեմն թող որ բոլորը այն հիշեն այնպիսի մի համամարդկային լեզվով, ինչպիսին լատիներենն է: Այսօրվա համընդհանուր երաժշտական մշակույթի դաշտում հայտնվելը մեզ բերում է նաեւ մեր ունեցածի տերը լինելու գիտակցությանը: - Մաեստրո, հայտնի է, որ ընդհանրապես խոսքը եւ երաժշտությունը շատ սերտ կապի մեջ են: Ավելին, տեքստն ինքնին սոնորային նյութի մի տեսակ է, որը երաժշտական մյուս արտահայտչամիջոցների հետ միեւնույն հարթակի վրա է կանգնած: Լեզվամտածողության խնդիր չառաջացա՞վ` լատիներեն խոսքի եւ հայ երաժշտության ինտոնացիաների համադրման հետ կապված: - Առհասարակ երգեցողությունը (այսինքն` բառեր երգելը) դա բառերի մեջ գոյություն ունեցող հնչողական համակարգը (ձայնավորներ, բաղաձայներ, շեշտեր) շարունակելն է դեպի ուղղակի երգեցողություն: Բայց բառի հիմքում արդեն կա ձայնային մի որոշակի նկարագիր, որը հեղինակը, սովորաբար, գալիս է շարունակելու: Իմ պարագայում ճիշտ հակառակն է արված. լատիներենի պարունակած ձայնային համակարգը միավորել եմ մի հնչյունային համակարգի հետ, որը գոյացել է հայերեն լեզվից: Սա մի նոր հնչողություն է բերում լատիներենին: Սա մի տեսակ նոր դուռ է բացել դեպի հենց ռեքվիեմի ժանրը, յուրատեսակ սինթեզի դուռ` մի տեսակ անսպասելիություն ներմուծելով նաեւ իմ երաժշտության մեջ: - Ձեր երաժշտական մտածողության հիմքերը մի կողմից հայկական աշխարհիկ երգերն ու հոգեւոր երաժշտությունն է, մյուս կողմից եվրոպական դասական երաժշտությունը: Ի՞նչ սկզբունքով եք համակցում սրանք: - Կոմիտասը տարերային կյանքով ապրող մեր ժողովրդական միաձայն մեղեդին գրի առնելով, բազմաձայնելով` բերեց-հասցրեց նրան մի աներեւակայելի բարձունքի: Երաժշտական տարերային մտածողությունը եկավ դառնալու մշակույթի օրգանական մաս` կառույց ներկայացնող իր բոլոր համամասնություններով: Իր հնչյունների հյուսվածքը լիովին կարող էր բավարարել ժամանակի ամենաարդի կոմպոզիտորական մտածողության պահանջներն ու հագեցվածությունը: Միաժամանակ այդ հյուսվածքը (գեղարվեստական երկը) եզակի ինքնություն է, թափանցիկ ու լուսեղեն է այնքան, որ նրա ներսում թե՛ մեղեդին է շքեղորեն ներկայանալի, թե՛ նրա շուրջ գոյացող բազմաձայնական բոլոր շերտերը, եւ թե՛ կոմպոզիտորական տեխնոլոգիայի տարբեր մանրամասները: Եվ այս ամենը ծայրահեղ ճշգրտությամբ երես երեսի է գալիս ապրված այն իրականության հետ, որի ներսում նա կա իբրեւ նախահիմք, արտահայտության տրոփյուն, զարկերակ: Այդտեղից էլ գալիս է իր երաժշտության մեջ կենդանացող մեր բնությունը, հայ մարդն իր հոգեբանությամբ` կատակելու ու տխրելու, սիրելու ու ցավելու զուսպ, սակայն շքեղորեն արտահայտիչ եղանակներով, պատմական խորքեր արթնացնելու տարօրինակ այն ուժականությամբ, որ հազար տարին հետ ու առաջ գնալ գալը կարծես այսօրվա պես մեկ օրվա անցնելիք ճամփա է: Սա է, որ թույլ է տվել ինձ այնպիսի մի պատկեր ստեղծել, երբ մեր մանրանկարչության մեջ պատկերված մարդը կարծես սգում է դարեր հետո եկող զոհերի համար: Այստեղ, իհարկե, լուրջ խնդիր կա. նորից ծնել այդ նախնականությունը, յուրացնել, մեջը նոր ուժեր հայտնաբերել, մեր ականջին լսելի դարձնել: Սա առանց դիմադրության չի գալիս: Եթե առանց դիմադրության գա, ուրեմն միայն հիշողություն է: Դիմադրության ճանապարհին է այն դառնում ժամանակակից: Ամենահին ու ամենաակտուալ: - Իսկ Ձեր «Ռեքվիեմ»-ը մոնոդի՞կ է, թե՞ պոլիֆոնիկ, մաեստրո: - Մեծ հատվածներ կան, որ երգվում են միաձայն, որովհետեւ պոլիֆոնիայի կարիք չկա: Այո, կարող եմ ասել, որ այն հիմնականում մոնոդիկ է: - Մի քիչ խոսենք հայկական մոնոդիկի մեջ եվրոպական բազմաձայնության ինտերվենցիայի մասին: Ինչպե՞ս եք հաղթահարել այս խնդիրը: - Ինչպես Կոմիտասն էր անում: Ինչ է նա տեղյակ չէ՞ր եվրոպական բազմաձայնության անկյունաքարային օրենքներից: - Անշուշտ թե տեղյակ էր, այն էլ եվրոպական այդպիսի բարձրակարգ կրթություն ստանալուց հետո: Միայն դաշնամուրային «Յոթ պարերը» ի՜նչ արժեն: Վերնագրի տակ, փակագծերի մեջ առնված համեստ գրառումը («նայի եւ թառի ոճով», կամ «թառի եւ դափի ոճով») մի ամբողջ պոլիֆոնիկ շերտ է բացում: - Ըստ մեր աշխարհաքաղաքական եւ մշակութային դաշտի, մենք կրողներն ենք մի հարստության, որ թե՛ արեւելքից է եւ թե՛ արեւմուտքից: Սա մեր մշակույթին բացառիկ արժեք է տալիս: Դարեր շարունակ մենք մերը տարել ենք, ուրիշներինըՙ յուրացրել: Սա աշխարհին ներկայանալու մեր կերպն է: Եվրոպական եւ հին հայկական երաժշտությունը այն երկու հիմքերն են, որոնցից ես սնվում եմ: Ես այդ երկուսի միջեւ եմ: Փորձեցի եվրոպականի լույսով լուսավորել մեր ունեցածը: Այստեղ հարցը ի՞նչ է. գիտենալ բոլոր օրենքները եւ հրաժարվել դրանց անմիջական ներմուծումից: Մեր ունեցած հսկայական պաշարը պիտի զարգացնես այնպիսի մի ուղղությամբ, որ այն իր միջից ծնի այն զինանոցը, որին արեւմուտքն արդեն վաղուց տիրապետում է: Ծնի իր միջից, ոչ թե ուրիշինը վերցնես: Այսպիսի դեպքերում կոմպոզիտորի ամբողջ մասնագիտական արսենալը վերաիմաստավորվում է: Գնում ես նվազագույն կորստի ճանապարհով` չափազանց մեծ հարստություն բերելով դեպի քո ազգային մտածողությունը: - Աշխարհիկ երաժշտական ձեւերի, այդ թվում նաեւ օպերայի զարգացումը անշուշտ իր ազդեցությունը ունեցավ ռեքվիեմի ժանրի զարգացման վրա: Արդեն 17-18-րդ դարերում այն դուրս եկավ եկեղեցուց` ավելի ուշ գնալով դեպի համերգային դահլիճ, հետզհետե ավելի ու ավելի հզոր արտահայտչականություն բերելով ժանր: Բեմական տարրի բացակայությունը, օրինակ, Ջ.Վերդին, ասես, փորձում է համակշռել ձայնային կերպարների ընդգծված հստակությամբ: Նրա Ռեքվիեմի առանձին հատվածներ`հուզիչ ռեչիտատիվներով ու տպավորիչ արիոզաներով, օպերային տեսարաններ են հիշեցնում: Սակայն 20-րդ դարում կրկին հակում կա վերադառնալ դեպի ասկետիկ, զուսպ արտահայտչականություն, հավասարակշռություն: Ինչպիսի՞ն է Ձե՛ր աղոթքը, վախը, հույսը... - Ինձ վրա շատ մեծ տպավորություն են թողել առաջին ռեքվիեմները: Դրանցում ներկա են բացարձակապես բոլոր զգայական իմաստները, սակայն արտահայտման ինչպիսի՜ զսպվածություն: Դրանցում աղոթքը, սուգը, գովքը... բոլորը նույն ջերմաստիճանում են: Շատ ազդեցիկ են: Հայ երաժշտի ուժը մեր հազարամյա մոնոդիկ երաժշտությունն է, որն ինքնին արդեն իսկ ասկետիկ է: Այո, կարող եմ ասել, որ իմ «Ռեքվիեմ»-ում էլ գերիշխում է մինիմալ մոտեցումը: Դա ավելի դժվար է տրվում, գիտես: Աշխատում ես նաեւ ժեստերի հետ, լռության հետ...Փորձում ես ձայնային ասկետիկ հարաբերությունները դարձնել կյանք, լաց... - Ինչպիսի՞ն է Ձեր «Ռեքվիեմ»-ի ներքին կառուցվածքը: Քանի՞ մասից է այն բաղկացած: - Ութ մասից է: Ուզում էի, որ դա ունենար ավանդական ռեքվիեմի կառուցվածք: Վերջինիս բոլոր հիմնական բաղկացուցիչները կան` I Requiem - II Kyrie - III Dies irae - IV Tuba mirum - V Lacrimosa - VI Domine Jesu Christe - VII Sanctus - VIII Agnus Dei: - Մաեստրո, խոսենք Ռեքվիեմում նվագախմբի եւ երգչախմբի դերի մասին: Վերջին հարյուր տարվա ընթացքին նոր մոտեցումները չեն շրջանցել նաեւ այս ոլորտը: Կոմպոզիտորները երբեմն ընդլայնել են, երբեմն կամերային դարձրել նվագախմբային մասը, օգտագործել անսովոր գործիքային համադրություններ` ռեքվիեմի ժանր ներմուծելով անսովոր ակուստիկ ձայնադարձություն: Ինչպիսի՞ մոտեցում ունեիք այս խնդրին: - Նախ ասեմ, որ նախքան նմանատիպ մեծ կտավի գործ սկսելը (ինչպիսին ռեքվիեմն է), որեւէ կոմպոզիտոր պիտի երգչախմբի հետ իր հետազոտական, ճանաչողական աշխատանքը արդեն ավարտած լինի: Հարցերդ պիտի պարզած լինես, յուրացրած լինես երգչախումբը: Մի խոսքով շատ լավ պիտի իմանաս դրա առանձնահատկությունները: Այլ կերպ հնարավոր չէ: Իմ «Ռեքվիեմում» խառը երգչախումբ է եւ երկու մենակատար: - Իսկ նվագախո՞ւմբը: - Նվագախումբը կամերային է, միայն լարայիններ: Դրա նվագակցությունը` իբրեւ մի օրգանիզմ բազմաթիվ դերեր ունի: Նա պիտի կարողանա տիրապետել ոչ միայն ձայնին, այլեւ լռությանը: Սա անչափ հետաքրքրական բան է: Ձայնի տարբեր հարաբերությունները, ձայնի աշխարհը, այդ թվում նաեւ լռությունը ցույց տալ որպես կյանքի կվինտէսենցիա, որպես իր իսկ սիմվոլ: - Այսինքն, խոսում ենք գեղարվեստական ընդհանրացման բարձրագույն արտահայտության մասին: - Այո, այո, հենց դա է: Սա էլ մի տեսակ տրանսֆորմացիա է. նյութը մի ուրիշ նյութի մեջ տանելու եւ վերջինիս միջոցով նոր արտահայտչականություն ստանալու նույն բարդ խնդիրն է: - Ժանրի հաստատուն դիմագիծը պահելով հանդերձ, ժամանակակից ռեքվիեմները շնչում են 20-րդ դարի վերջի եւ 21-րդ դարի սկզբի մարդու աշխարհընկալման առանձնահատկություններով: Առաջ են մղվում մեղքի քավության, լուռ ներման, հոգեւոր կերպարանափոխության պատկերները: Ծայրահեղ կարեւորվում է խոստովանանքի մոտիվը: Առանձին մարդու ապաշխարանքը վերաճում է համայն մարդկության տառապանքի` մեծավ մասամբ ընդունելով վերանձնական բնույթ: Ձեր «Ռեքվիեմի» վերջին Agnus Dei-ն (Գառն Աստծո) էլ ինձ դա է հուշում: Ի՞նչ կասեք դրա մասին, մաեստրո: - Այո, ռեքվիեմի առաջին մասը եւ վերջը հատկապես կարեւոր էին ինձ համար: Agnus Dei-ը իսկապես որ վերջին, պարզագույն, բայց իր մեջ միաժամանակ մեծ խորհուրդ ունեցող եզրակացությունն է: Agnus Dei-ի տեքսը երեք տող է` «Գա՛ռն Աստուծո, որ տանում ես ցավերն աշխարհի, ների՛ր մեր մեղքերը»: Դա, իհարկե, անանձնական բան է, կյանքի բոլոր հաճույքներից, ցավերից դուրս, պարզ, խաղաղված մի երգեցողություն: Սա վերջին խոսքի, խաղաղված հոգու երգն է, ուր այլեւս կռիվ չունեցող մարդն է` ապավինած միայն Աստծուն: Վերջաբան Պատկերացնենք միայն, թե քանի-քանի սերունդներ պիտի ապրեին, հողը վարեին, ցանեին, մատյան ու գիրք գրեին, նկարազարդեին, «Հորովել» ու «Անտունի» երգեին, որ մի այսպիսի «Ռեքվիեմ» ստեղծվեր: Տիգրան Մանսուրյանի «Ռեքվիեմը» հոգեւոր ազնվական մի օրհներգ է 1915 թ.-ի Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին: Այդ միստիկ երաժշտական ընկերակցությունը զգայաշունչ է, նրբագեղ կատարելությամբ լի: Այս «Ռեքվիեմ»-ը մասն էՙ թե՛ հայկական երաժշտական գանձարանի եւ թե՛ համաշխարհային երաժշտական ժառանգության: Եվ եթե բառափոխեինք Գյոթեի պոեզիային ուղղված Բեխերի խոսքերը, ապա պիտի ասեինք, որ «մասնակիորեն այն պատկանում է անցյալին, մասնակիորեն մենք այն ընկալում ենք որպես ներկա, բայց նրա իսկական էությունը պատկանում է ապագային: Քանզի նրանում ամենակարեւորը համապարփակ մարդկայնությունն է»: | 
