ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵԳԵՈՆԻ ՎԵՀՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՏԱՐԱԲԱԽՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԻԳՐԱՆ ԵԿԱՎՅԱՆ, Փարիզ Առաջին անգամ անգլերեն գիտական մի աշխատություն պատմում է Լեւանտի հայկական լեգեոնի էպոսը. դասերով հարուստ հերոսական ու ողբերգական երանգներով մի պատմություն: Կիլիկիայի Հայկական լեգեոնի ոդիսականի 100-ամյա պատմությանը նվիրված նորընծա այդ գրքին գրախոսականով անդրադառնում է, ստորեւ, մեր վաղեմի աշխատակից, France-Armenie հանդեսի խմբագրակազմի անդամ Տիգրան Եկավյանը: 1916-ին բրիտանացիներն արաբներին խոստանում էին անկախ եւ վերամիավորված արաբական թագավորություն: Ֆրանսիացիները ետ չէին մնումՙ վաճառելով Կիլիկիայում հայկական պետության պատրանքը, ապա իրենց հայ դաշնակիցներին լքելով նրանց հրդեհված քաղաքների մոխիրների մեջ: Հայկական լեգեոնի պատմությունը «քրիստոնյաների պաշտպան» Ֆրանսիայի համար թե՛ համընդհանուր հպարտության առարկա է, եւ թե՛ անջնջելի մի բիծ: Առատ պատկերազարդումներով այս ստեղծագործության մեջ պատմաբան Սյուզան Փ. Փաթին անդրադառնում է ֆրանսիական բանակին միավորված այս հայկական օժանդակ զորքի պատմությանը (*): Այն ծնունդ էր առել 1916 թվականի նոյեմբերին, Փարիզի Հայ ազգային պատվիրակության այդ ժամանակվա նախագահ Պողոս Նուբար փաշայի կամքով, որը կարողացել էր համոզել իր ընկերոջըՙ վարչապետ Ժորժ Կլեմանսոյին: Մինչ շարունակվում էր հայ ժողովրդի բնաջնջումը, վերապրողները խանդավառվել էին Կիլիկիայում անկախ հայկական պետության խոստումով: Առաջինը, 1917 թվականի հունվարին, զինվորագրվում են Եգիպտոսի Պորտ Սայիդում խմբված Մուսա լեռան նախկին դիմադրողները: Ֆրանսիական դրոշի ներքո լեգեոներների հավաքագրումը տարածվում է նաեւ Եվրոպայում եւ Ամերիկայում: 1918 թվականի մայիսին նրանց ընդհանուր թիվը կազմում է 4360 զինվոր (որոնցից 288ըՙ Ֆրանսիայի հայեր) եւ 58 սպա: Գերմանական սուզանավերով լի Միջերկրական ծովի վրայով դժվարությամբ հասնելով Պորտ Սայիդՙ կամավորները մարտի են ուղարկվում միայն Կիպրոսի Մոնարգայի ճամբարում երկարատեւ ու ծանր վարժանքներից հետո, ֆրանսիացի սպաների հրամանատարության ներքո: Պատմական փաստաթղթերի հիման վրա, համալրված ականատեսների վկայություններով, նամակներով ու լուսանկարներովՙ հեղինակը ներկայացնում է մարդկային մի պատմություն, որից հորդում են արմատախիլ եղած այս երիտասարդների ցավն ու տառապանքը, անհամբեր կռվելու փափագըՙ փրկելու համար իրենց ժողովրդի բեկորներին: Այն պատմում է նրանց ծանր կենսապայմանների մասին, ինչպես եւ բազմաթիվ ֆրանսիացի սպաների արհամարհանքի ու հաճախՙ այլատյացության մասին: Կիպրոսում վարժանքներն ավարտելուց հետո, լեգեոներները քաջաբար կռվում են Պաղեստինում եւ Կիլիկիայումՙ դաշնակից ուժերի հրամանատար գեներալ Ալենբիի կողքին: 1918 թվականի սեպտեմբերին Պաղեստինում տեղի ունեցած Արարայի ճակատամարտում նրանք լավագույնս դրսեւորում են իրենցՙ վճռորոշ դեր խաղալով գերմանական եւ օսմանյան ուժերի պարտության մեջ, ինչի համար էլ արժանանում են դաշնակցային բարձրագույն հրամանատարության մեծարանքին: 1918 թվականի հոկտեմբերին Արեւելյան լեգեոնը պաշտոնապես վերանվանվում է Հայկական լեգեոն: Լեգեոներները Կիլիկիա են ժամանում 1918 թվականի դեկտեմբերինՙ ֆրանսիական օկուպացիոն զորքերին օժանդակելու առաքելությամբ: Ապա 120000 հայ փրկյալներ հայրենադարձվում են Կիլիկիա, սակայն նրանց վերադարձի համար պայմաններ չկային: Մեծ Բրիտանիան հետ է քաշվումՙ ֆրանսիական բանակին թողնելով անբավարար մարդուժովՙ Կիլիկիայի պես ընդարձակ տարածքը վերահսկելու համար: Թեեւ հայ լեգեոներները լի էին վրեժի աննկարագրելի ծարավով, նրանք առաջին հերթին նախանձախնդիր էին վերապրածների մեջ փրկել հնարավորինս շատ հայերի կյանքերՙ սկսած առեւանգված եւ բռնի մահմեդականացված աղջիկներից: Նրանց դա բազմիցս հաջողվում է, սակայն երբեմն արդեն «ուշ» է լինում ոմանց համար, ովքեր նախընտրում են մնալ իրենց առեւանգողների եւ իրենց երեխաների հետ: 1919 թ. մարտին ալժիրյան լեգեոներների հետ լարվածությունն Ալեքսանդրեթում հանգեցնում է 4-րդ գումարտակի լուծարմանըՙ սկիզբ դնելով աստիճանական զորացրման: Այդ ընթացքում քեմալական շարժումը հզորանում է, եւ այն աստիճան, որ Ֆրանսիան վերանայում է իր վարած քաղաքականությունը եւ 1919 թվականի սեպտեմբերից սկսում բանակցել թուրք ազգայնականների հետ: Ֆրանսիան, ուժասպառ, գիտակցում է, որ Կիլիկիան պահել չի կարողանա: Որոշ սպաներ, ինչպիսիք էին գնդապետ Լուի Ռոմյոն կամ գնդապետ Բրեմոնը, խորին համակրանքի վկայությունն են ցուցաբերում իրենց հայ լեգեոներների նկատմամբՙ հաճախ ի վնաս իրենց: Սակայն 1920 թվականի փետրվարին Մարաշից ֆրանսիական զորքերի նահանջը ընկալվում է որպես դարձյալ ցավալի դավաճանություն: Բոլոր այն հայերը, ովքեր չեն կարողանում փախչել, անխուսափելիորեն կոտորվում են: 1921 թ. հոկտեմբերին ստորագրված Անկարայի համաձայնագրերը գալու էին վավերացնելու իրական քաղաքականության (real politique) թելադրած այդ կողմնորոշումը: Ֆրանսերենից թարգմանեց ԱՐՈՒՍՅԱԿ Բ.ԳՐԻՆՈՆ *) Susan Paul Pattie, The Armenian Legionnaires: Sacrifice and Betrayal in World War 1- Tauris- 266 էջ, Amazon-ի կայքէջում գինըՙ 28,10 եվրո: |
