ՕՐՀՆՈՒԹՅՈ՜ՒՆ, ՀՈ՛Ղ ԵՐՎԱՆԴ ՏԵՐ-ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ Իր մահկանացուն կնքեց Աբրահամ Ալիքյանը, կյանքից հեռացավ հայոց լեզվի մեծատաղանդ բանաստեղծներից մեկը: Իր մահով երկինք երեւցնող մի պատուհան գոցվեց, բանաստեղծության բարձր մի դուռ փակվեց, իր լրումին հասնելովՙ մի աշխարհ վերջացավ: Տարոնցի ծագումով կիլիկեցի ծնողների զավակը ծնվել էր Ալեքսանդրեթում, 1928-ին: Քաղաքը եւ սանջակը թուրքերի գրավելուց հետո ընտանիքով շունչ էին առել Բեյրութում, 1939-ին: 1947-ին ներգաղթել էին Հայաստան: Այստեղ էլ սկսվում է նրա ոդիսականը` «դէպի ճենճերեալ Իթաքա», ուր ինքը այնուամենայնիվ երբեք չէր հասնելու: Երեւանում արդեն սկսում է ուրվագծվել իր աստանդական կյանքի մեծ եռանկյունինՙ Բեյրութ-Երեւան, Երեւան-Մոսկվա, Մոսկվա-նորեն Բեյրութ: Աբրահամը Բեյրութում ավարտել էր «Նշան Փալանջեան» ճեմարանը, եղել էր Լեւոն Շանթի ու Նիկոլ Աղբալյանի աշակերտը: Հայոց լեզուն եւ արեւմտահայ գրականությունը իր արյան մեջ էին. քիչ է ասել, թե նա դաստիարակվել-ձեւավորվել էր հայոց լեզվի հարուստ, հզոր եւ տիրական կալվածքում: Լեզուն իր էությունն էր, իր գոյության կերպը: Եվ ահա, այս գիտակցությունն ունեցող եւ այդ էության տեր երիտասարդ մարդը 1947-ին հայտնվում է Երեւանում: Բանաստեղծների նոր սերունդ էր իջել ասպարեզ, 1937-ից եւ մեծ պատերազմից հետո գրական կյանք մտած սերունդ: Իրեն հասակակից մարդիկ էին, մի չորս-հինգ տարվա տարբերությամբ: Բայց սա ուրիշ միջավայր էր, ա՛յլ հոգեբանական տարածություն. այս մարդիկ ոգեշունչ ու խանդավառ պոեմներ էին գրում Տուրուխանյան երկրի եւ Շուշենսկոյե կոչված վայրի ու նման այլ բաների մասին: 1947-ին Երեւանում երեք սրտակից ու անբաժան ընկեր էինՙ Արամ Արմանը, Անդրանիկ Թերզյանը, Աբրահամ Ալիքյանը: Ի՞նչ պիտի անեին խեղճ Արամ Արմանը, Անդրանիկ Թերզյանը կամ Աբրահամ Ալիքյանը: Շուտով վրա է հասնում 1949-ի հուլիսըՙ տասնյակ հազարավոր հայերի աքսորի ամիսը: Երեք ընկերները «հուլիսից» փրկվեցին, բայց հուլիսը դեռ ամենայն չարյաց վերջը չէր եւ միակ կերպը չէր որոշ մարդկանց խելքի բերելու, խրատելու եւ իրենց տեղը ցույց տալու: «Խոստովանի՛ր, Արամ Արման, քեզ կոմունիստական կուսակցությո՞ւնը բերեց Հայաստան, թե՞ Արարատ լեռը: Ճիշտն ասա, ժողովի առաջ խոստովանիր, կուսակցության համա՞ր եկար, թե՞ Արարատ լեռան»: Սա եղելություն է: Ինչ պիտի ասեր Արամ Արմանը: Պապանձվել է այդ ժողովի ժամանակ եւ պապանձվեց հետագա ողջ կյանքում: Թողեց բանաստեղծությունը, թողեց գրականությունը, դարձավ սրբագրիչ: Եվ ողջ կյանքում, քանի Հայաստանում էր ապրում, նույնիսկ երբ ամսագրում բաժնի վարիչ էր, եղավ ու մնաց լուռ սրբագրիչ: Անդրանիկ Թերզյանի լռությունը այլ կերպ եղավ. 1952 թվականի ապրիլի 20-ի երեկոյան ոտքով տունՙ Նոր Արեշ վերադառնալիս զոհվեց խորհրդավոր ու առեղծվածային հանգամանքներում: Պարզապես սպանեցին: Գրական տեղեկատուն գրում էՙ «մահացել է»: Աբրահամ Ալիքյանը խույս տվեց նման ճակատագրից, բայց ավելի լավին չարժանացավ: 1949 թվականին նա գնում է Մոսկվա եւ դառնում Մաքսիմ Գորկու անվան գրական ինստիտուտի ուսանողՙ առանց մեկ հատիկ ռուսերեն բառ իմանալու: Ավարտում է 1954-ին եւ մնում է այդ ինստիտուտում իբրեւ թարգմանության ամբիոնի դասախոս: Բայց մինչ այդ, 1951-ին, Երեւանում մի գիրք էր հրատարակելՙ «Նախերգանք» խորագրով, արեւմտահայերեն գրված բանաստեղծությունների մի ժողովածու: Իր մայրենի լեզվով գրված բանաստեղծություններ էին,- է, ի՞նչ լեզվով պիտի գրեր,- բայցՙ չէ՛, չէր կարելի: Գրքի ամբողջ տպաքանակը հավաքում են. արեւմտահայերենը մերժելի էր, լեզու էլ չէր, խոտոր բարբառ էր հույժ գաղափարական մարդկանց համար, եւ հարկադրում են բանաստեղծությունները փոխադրել արեւելահայերենի: Եվ հաջորդ տարի նույն գիրքը լույս է տեսնում արեւելահայերեն: Եվ Աբրահամ Ալիքյանը, անշուշտ, իր բաժին խրատը ստանում է եւ, ի վերջո, կարծեմ թե վերջնականապես հասկանում է, թե ինչ ասել է Սովետական Միություն... Այնուամենայնիվ, Մոսկվան Երեւանից հեռու էր եւ ավելի ապահով: Ռուսական միջավայրում իրեն մատնացույց չէին անում իր լեզվի «նացիոնալիստական ակնհայտ դրսեւորումները»: Եվ բանաստեղծը, «վտարանդի, երկրում աղոտ», ապավինում է մայրենի լեզվին, այն համարելով ամենաապահով տունն ու հանգրվանը: Աբրահամ Ալիքյանը ստեղծում է լեզվի իր տիրույթը, լեզվական մի հսկայական տարածություն, ուր կատարյալ միասնության մեջ են նախնի ու անցյալ, ներկա եւ ապագա ժամանակներըՙ հայոց լեզվի բոլոր վիճակներն ու շերտերը, հայ ժողովրդի երբեւէ ստեղծած հարուստ ողջ բառագանձըՙ հոմանիշերի իր վտառներով ու տարմերով, բուսական ու կենդանական աշխարհի անվանական ողջ հարստությամբ... Դա մի անսահման ոսկե մարգագետին էր, ուր հայոց հինավուրց մատյաններից պեղած անծանոթ ու անհասկանալի բառեր էին վարգում, հեքիաթային անուններով թռչուններ էին թեւածում, անծանոթ անուններով անասելի գեղեցկության ծաղիկներ էին ծաղկում... Պարզ ու սովորական մարդուն ազատություն են տալիս իմացությունն ու բարձր գիտակցությունը, տաղանդավոր բանաստեղծին` լեզուն եւ մանավանդ իր անհատական լեզվամտածողությունը: Աբրահամ Ալիքյանի լեզուն ժամանակային ու տարածական միասնություն ունեցող հզոր ու կատարյալ հայրենիքի լեզու է, լեզու, ուր որեւէ խզում չկա նախնի ու ներկա ժամանակների, Խորենացու մատնանշած աշխարհների եւ դրանց բնակիչների միջեւ... Աբրահամի գրական փառքը փանդիռահար գողթան գուսանի եւ միջնադարյան անհայտ-անանուն գրչագրի փառք էր: Բայց ըստ էության, դա պատրանք էր միայն, բանաստեղծի տեսիլ, որ օրորում էր լեզվական տնից ու միջավայրից դուրս ապրող մարդու իր երեւակայությունը: Բանաստեղծելու իր հզոր ձիրքն ու մտապատկերելու իր վառ կարողությունը երբեմն, նույնիսկ շատ հաճախ, նրան հեռացնում էին ընթերցողից, հասցնում մինչեւ խրթնաբանության եւ անհասկանալիության, ուզվածի ու արհեստով-արհեստականորեն սարքվածի սահմանները այնպես, որ հայոց խրթնաբանության հայր Արսեն Բագրատունին եւ «ճահիճում ճուտեր ճզմող» Գեւորգ Աբովը կնախանձեին նրան: Եվ միեւնույն է, նա բանաստեղծ էր եւ բանաստեղծ էր կամոքն Աստծո: Բանաստեղծությունների մի քանի գիրք հրատարակեցՙ «Կանաչ սոսափ» (1959), «Բարեհուսո հրվանդան» (1965), «Աչքեր» (1968), բայց գրական միջավայրը խուլ մնաց: Վերամբարձ խոսքի, հռետորական չափածոյի, ուշացած ռոմանտիզմի ժամանակներ էին, Մեծարենցից ու Ինտրայից սերած բանաստեղծությունը ոչ միայն խորթ էր ու անհասկանալի, այլեւ անընդունելի: «Նժար» (1974) եւ «Արեւմաղ» (1983) ժողովածոները իրապես հրաշալի գրքեր էին, բայց նորեն մնացին իբրեւ սոսկ հրատարակված գրքեր: Ես «Նժարի» մասին գրախոսություն գրեցի, պայմանավորվել էինք, «Գրքերի աշխարհ» շաբաթաթերթում պիտի տպագրվեր: Չորս մարդ, չորս հոգի, ինչպես ասում են, աշխատեց գրախոսության վրա, ջնջեցին, հանեցին, փոխեցին եւ... չտպագրվեց: Մեքենագիր այդ օրինակը, չորս տարբեր մարդկանց գրիչներով կնքված, պահել էի, եւ երբ 90-ական թվականներին գրախոսությունը տպագրվեց Բեյրութում, նվիրեցի իրեն: Աբրահամ Ալիքյանը նաեւ թարգմանիչ էր, թարգմանում էր ե՛ւ պոեզիա, ե՛ւ արձակ: Թարգմանեց Գիյոմ Ապոլիների («Բլուրներ»), Շառլ Ազնավուրի («Սեր սրտի չափով»), Ռուբեն Մելիքի («Մարմին` ինձնով կենդանի») բանաստեղծությունները, հրատարակեց «Ծաղկաքաղ ֆրանսիական դասական քնարերգության» հատորը: Թարգմանեց Անդրե Ստիլի «Առաջին հարվածը», Էրվե Բազենի «Վեր կաց եւ գնա», Անդրե Մորուայի «Դոն Ժուան կամ Բայրոնի կյանքը», Գյուստավ Ֆլոբերի «Զգացական դաստիարակություն», Ռոժե Մարտին դյու Գարի «Թիբոները» վեպերը: Արձակի թարգմանության մեջ էլ նույն բծախնդիրն էր, նույն գիտակն ու բարձրաճաշակը, նույն դժվարահաճն ու պահանջկոտը: Բայց իրավունք ուներ, ձիրքն ու տաղանդը իրավունք էին տալիս այդպիսին լինելու: Հետո եկան ուրիշ ժամանակներ: Խորհրդային երկիրը փուլ եկավ: Ով գիտի, մեջը ինչ սատանա մտավ, չգիտես ինչ փչեց խելքին, որ ընդառաջ գնաց մեկ-երկու բարեկամի համոզումներին, եւ 1992-ին Մոսկվայից տեղափոխվեց Բեյրութ` այդիվ գծելով իր անհավասարակողմ եռանկյունու երրորդ կողմը: Դրանով Բեյրութ-Երեւան-Մոսկվա-Բեյրութ եռանկյունին փակվեց, ամբողջացավ: Ինքը կարծում էր, թե ժամանակավոր է գնում, գնում է մի երկու տարի դասավանդելու, բայց պարզվեց, որ, ավա՜ղ, գնում է անվերադարձ ու մեկընդմիշտ: Ինքը կարծում էր, թե վերադառնում է Լեւոն Շանթի եւ Նիկոլ Աղբալյանի, Սիմոն Վրացյանի եւ մյուսների Բեյրութը, բայց չարաչար սխալվեց: Բեյրութը նոր էր դուրս եկել երկարամյա ավերիչ պատերազմից, սերունդներ էին եկել ու անցել, ա՛յլ էր ժամանակը, ա՛յլ էին միջավայրն ու մարդիկ: Եվ Աբրահամ Ալիքյանը նորից մնաց լուսանցքում, նորից եղավ վտարանդի ու տարագիր, Մոսկվայի Մաքսիմ Գորկու անվան գրական ինստիտուտի պրոֆեսորը ի վերջո հայտնվեց Ֆարայայումՙ «Ֆարայա, համարեա Ֆերրարա»: Այստեղՙ Բեյրութում էլ Ալիքյանը հեշտ կյանք չունեցավ, բայց լավ գրքեր տպեցՙ «Ծղրիթը» (1993), «Հեզ իրիկուն» (1995), «Ֆարայա» (1998): Եվ եթե «Ծղրիթը» հրաժեշտ ու դատավճիռ էր խորհրդային կյանքին եւ իրականությանը, ապա «Ծղրիթը, նորէն» (2004) գիրքը եղավ տարակուսելի ու անհասկանալի: Բեյրութում էլ իր գրականությունը մնաց անարձագանք: Երեւանում իր վերջին գիրքըՙ «Արեւմաղը», տպագրվել էր 1983-ին: Ուղիղ քսանհինգ տարի երեւանյան գրական կյանքում իր անունը չկար: Շատ անարդար բան էր: Եվ ես կազմեցի իր բանաստեղծությունների եւ թարգմանությունների մի ստվար հատորը: Հրաշալի գիրք եղավ: Առաջաբան գրեցի: Ինքը հեռվից հեռու պնդեց, որ գիրքը կոչվի «Հեզ իրիկուն»: Ես այլ խորագիր էի առաջարկում: Ոչ մի պատճառաբանություն, հիմնավորում չօգնեց, եւ գիրքը տպագրվեց բեյրության գրքի խորագրով, 2008-ին: Այնպես որ երեւանյան «Հեզ իրիկունը» բեյրության «Հեզ իրիկուն»-ից լիովին տարբեր գիրք է: Ես հետո հասկացա, թե ինքն ինչու էր այդպես ուզում. իր մեջ այլեւս խոսում էր կյանքին պարտված մարդը. ինքը վաղուց փոխվել էր, այլեւս նախկին ըմբոստ, անհաշտ, իր լեզվամտածողությամբ բոլորին ձեռնոց նետող Աբրահամ Ալիքյանը չէր: Իր մայրամուտից առաջ այլեւս հեզ եւ խոնարհ մահկանացուն էրՙ իր հեզ իրիկվա լույսի մեջ: Տաղանդավոր մարդը տաղանդավոր է միշտ: Աբրահամ Ալիքյանը փայլուն էսսեների եւ հոդվածների հեղինակ էր, որոնք ցրված էին ժամանակի մամուլի էջերում: Ինքը Մոսկվայից եկել էր իբր թե ժամանակավորապես, եւ ամեն ինչ թողել էր Մոսկվայում, իր հետ ոչինչ չէր բերել Բեյրութՙ ձեռագրեր, նամակներ, արխիվ... Եվ այնուամենայնիվ ես կարողացա հավաքել իր ցիրուցան արձակ գրությունները, հոդվածները, էսսեները, հարցազրույցները: Հետո ընտրություն անելով մի հատոր կազմեցի, առաջաբան եւ ծանոթագրություններ գրեցի, եւ այդ գիրքն էլ հրատարակեցին «Սարգիս Խաչենցն» ու «Փրինթինֆոն», 2009-ին: Մենք փաստորեն Աբրահամ Ալիքյանին բերինք, վերադարձրինք Հայաստան: Ինչ էլ որ լինի, նա ամենից առաջ հայաստանյան գրականության երեւույթ է եւ երեւելի երեւույթ: ...Աբրահամին ճանաչել եմ 1970-ական թվականներից: Շատ էի սիրում «Սովետական գրականություն» ամսագրի «Թերթելով հանդեսները» խորագրի ներքո իր տպած տեսություններն ու գրախոսությունները: Բոլորը անստորագիր էին, բայց գիտեի, որ դրանց հեղինակը Աբրահամ Ալիքյանն է: Արեւմտյան գրականության եւ մշակույթի հրաշալի իմացությամբ գրված, նուրբ վերլուծություններով հագեցած այդ գրությունները գրականության իսկական դասագիրք էին: Դրանցից շատ բան եմ սովորել: Իր պոեզիան էլ գիտեի: Եվ երբ Մոսկվայից գալիս էր, Ալբերտ Կոստանյանը, Աբրահամ Ալիքյանը եւ ես հաճախ ժամերով նստում էինք Օպերային թատրոնի դիմացի մայթեզրի սրճարանում: Երբ մի քանի տարի Բեյրութում էի, ամեն շաբաթ օր այցելում էի Աբրահամին Բեյրութի մերձակայքումՙ բարձրադիր Բիքֆայայի իր կացարանում: Օրեր ու ժամեր էինք անցկացնում հետաքրքրական խոսք ու զրույցով: Բայց սա ուրիշ օրվա խոսակցության նյութ է: Մեկ ամիս առաջ, մայիսի 19-ին գնացի Բեյրութ: Հաջորդ օրըՙ ամսի 20-ին չգնացի իրեն տեսնելու, որովհետեւ 21-ին իր ծննդյան օրն էր, իր ութսունհինգամյակի օրը, որոշեցի անակնկալ անել 21-ին առավոտ կանուխ: Ընկերներիս` նկարիչ Շահե Տեր-Հարությունյանի եւ բանաստեղծ Լեւոն Արտազյանի հետ գնացի ծերանոց իրեն տեսնելու, ծննդյան օրը շնորհավորելու: Լեւոնը ասաց, որ արդեն երկու ամիս է, ծնկները իրեն չեն ենթարկվում, քայլել չի կարող: Սայլակով էին պտտեցնում: Ուրեմն, առավոտ կանուխ էր, ինքըՙ անկողնուն պառկած: Շատ հուզվեց, ուրախացավ, հետո, բնականաբար, միայնակ ու լքված մարդը դառնացավ ու տխրեց: Թխվածքի վրա դրված միակ մոմը երկար ժամանակ չէ՞ր ուզում, թե՞ չէր կարողանում մարել: Հետո երբ փչեց-հանգցրեց մոմը, ասացՙ «Շուտով իմ մոմն էլ այսպես կմարի»: Բեյրության այդ օրերին շատ զրուցեցինք: Բոլորովին փոխված էր: Շատ բան հիշեց, շատ բան էր հարցնում Հայաստանից, Երեւանից: Հասկացա, որ մտքով հրաժեշտ է տալիս: Վերջին անգամ գնացի վերադարձիս օրըՙ մայիսի 29-ին: Նորից մեկ-մեկուկես ժամ խոսեցինք: Դուրս գալիս միտումնավոր հրաժեշտ չտվեցի, ասացիՙ Աբրահամ, հրաժեշտ չեմ տալիս, որովհետեւ աշնանն էլ պիտի գամ, աշնանն էլ կտեսնվենք... Մտածում էի, թե հրաժեշտս լավ նշան չի լինի: Հետո Լեւոն Արտազյանին ասել էր, թեՙ սրտիս ցավ եղավ, որ Յուրիին հրաժեշտ չտվեցի, սիրտս վկայում է, որ այլեւս չենք տեսնվելու: Այդպես էլ եղավ, հունիսի 15-ին Աբրահամ Ալիքյանը վախճանվեց Բուրջ Համուդի հայկական ծերանոցումՙ կրկնելով բոլոր ժամանակների մենակ ու լքված բանաստեղծների ողբերգությունը: Ինչպես ասում ենՙ խորքին մեջ նա նույնպես Մեծ աղետի վերջին զոհերից մեկն էր: Հարյուր տարի առաջ մոլեգնած դաժան ու անողորմ թաթառը ոչնչացրեց մեկուկես միլիոն մարդու եւ հարյուր հազարավորներին պոկեց իր բնօրրանիցՙ սփռելով աշխարհով մեկ, դատապարտելով անվախճան մի ողբերգության ու դանդաղ մահի: Մեռնող Սփյուռքի ու մեռնող արեւմտահայերենի վերջին ձայներից մեկն էր Աբրահամ Ալիքյանը, որ իրիկվա զանգի պես հնչում էր թախծոտ արեւմաղի ու տխուր մայրամուտի մեջ: Եվ բյուրեղյա զանգի մարող ղողանջը` այդ հրաշալի ձայնը լռեց մեկընդմիշտ: Բեյրութում իր անձնական կյանքը շատ ծանր էր եւ ծանր եղավ: Փոքրամարմին, վտիտ ծերունին, յոթանասունի հասնող-ութսունի հասած-ութսունը վաղուց անցած մարդը քանիցս նստեց իր անմխիթար կյանքի կողքինՙ «առ գետս Բաբելացւոց», եւ դառնորեն ու հուսահատ լաց եղավ, լաց եղավ արցունքներով: Ուղղակի անկարելի է դա պատկերացնել: Իր երկու-երեք մտերիմ բարեկամները այդ կյանքի վկաները եղան եւ լավ գիտեն: Իր գրադարանը ոչնչացավ անպատմելի հանգամանքներում, Բեյրութի քսան տարիների մենության մեջ լցված թղթապանակները` Պաստեռնակի թարգմանությունների հատորը, Բեյրութի պատերազմի առիթով գրված շարքերը, կրոնական սքանչելի բանաստեղծությունների ստվար ժողովածոն եւ մյուս իր բոլոր ձեռագրերն ու նոր հավաքված արխիվը դատապարտվեցին անհայտ ճակատագրի, նույն անպատմելի հանգամանքներով: Հունիսի 17-ին Բեյրութում 19 հոգի Բուրջ Համուդի հայկական գերեզմանոցի մի անկյունում, բետոնե անտերունչ, մետաղյա մի պահոցում ամփոփեցին տանջահար բանաստեղծի աճյունը: «Օգնությո՜ւն, հո՛ղ...»ՙ ձայնում էր իր սիրելի բանաստեղծը` «ողջակիզումներու ուխտված քնարահարը»: Չէ՛, օգնության համար այլեւս շա՜տ ուշ է: Ես դա չեմ կրկնում: Ես ասում եմՙ օրհնությո՜ւն, հո՛ղ, որովհետեւ նա խավարից հող եւ լույս հայցող վսեմական բանաստեղծների զարմից էր եւ արժանացավ գրեթե նույնանման ճակատագրի: Չեղավ, որ նրա տառապած մարմինը հանգիստ առներ հողում, էլ չեմ ասումՙ հայրենի հողում, եւ իր վերջին ճանապարհի սակավաթիվ վկաները մի ափ հող, գեթ մի ափ հող նետեին իր գերեզմանին: Ահա թե ինչու ես այսօր ասում եմՙ օրհնությո՜ւն, հո՛ղ, օրհնություն մենակ, ամենեւին մենակ, սոսկալի մենակ (իր բառերն են) Աստուծո ծառա նորոգ հանգուցյալ Աբրահամ Ալիքյանի անունին, կյանքին, տառապանքին եւ մանավանդ իր սքանչելի բանաստեղծությանը: Նկար 2. Վերջին հանդիպում Բուրջ Համուդի ծերանոցում: |
