ՄԵՂՍԱԿԻՑՆԵՐԻ ՇՂԹԱՆ ՔԱՆԴՎՈՒՄ Է ՆԱԻՐ ՅԱՆ Գերմանիան ընդունեց Հայոց ցեղասպանության փաստն ու իր մեղսակցությունը: Շատերի համար սա անակնկալ էր, բայց հայտնի է, որ մեկ օրվա մեջ չորոշվեց այս քայլը. Գերմանիան արդեն մի քանի տարի պատրաստում էր այդ փաստաթուղթը, մշակում ու քննարկում, մասնագիտական խորհրդակցություններ հրավիրում: Փաստորեն, Եվրոմիության երեք խոշոր, ծանրակշիռ պետություններից երկուսըՙ Գերմանիան ու Ֆրանսիան, ընդունեցին օրինագիծը: Անհավանական չի կարող թվալ, որ մյուս պետությունները եւս հետեւեն նրանց օրինակին, որովհետեւ Գերմանիայի նման դիրքորոշումը կարող է նոր զարգացումների տեղիք տալ, «շարժել Եվրոպայի սայլը»: Բայց այն, որ Բունդեսթագն ընդունեց բանաձեւը, չենք կարող մեր երկրի անխոնջ աշխատանքի, լոբբիինգի ու, մանավանդ, քաղաքագիտական, դիվանագիտական կորպուսի հաղթանակը համարել: Տարիների ընթացքում մի շարք ուսումնասիրողներ հետաքրքրվել են գերմանական արխիվներով: Չնայած որ Առաջին աշխարհամարտին վերաբերող հետահայաց ցուցահանդեսներում, գիտաժողովներում, որպես կանոն, շրջանցվել է Հայոց ցեղասպանության իրողությունը կամ այն ներկայացվել է առավելագույնը թուրքական ձեռագրով, բայցեւայնպես, ճշմարտությունը «մախաթ ասեղի պես դուրս է պրծել քթոցից» ու շարժել պատմաբանների, լրագրողների, գրողների հետաքրքրությունը: 2000-ականներին տարբեր լեզուներով հրատարակվեց գերմանաբնակ հրեա ԷդգարՀիլզենրաթի «Վերջին մտքի հեքիաթը» վեպը, որն արժանացավ ՀՀ նախագահի մրցանակին: Գեղարվեստական այս պատմությունն ուղղակի նախանձ է շարժում իր գրական լեզվով, գեղարվեստական արտահայտչամիջոցներով, նյութի մատուցման յուրօրինակ ոճով: Բացի գեղարվեստական գրականությունից, վերջին քսան-երեսուն տարում գերմանական արխիվների ուսումնասիրությունների հիման վրա մի քանի ծանրակշիռ աշխատություններ են հրատարակվալ: Վոլֆգանգ Գուստի գերմաներեն կոթողային աշխատությունն անգլերեն թարգմանեց «Զորյան» ինստիտուտը: Գիրքն արժանացել է ՀՀ նախագահի մրցանակին: Գերմանացիները թույլ չեն տվել Գուսին մոտենալ գերմանական արխիվներիՙ Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող փաստաթղթերին: Նա ստիպված է եղել մի թուրքի վարձել, որի միջոցով իրեն պետք եղած փաստաթղթերը դուրս է բերել արխիվից ու պատճենահանել: Գուստն այդ փաստաթղթերը նաեւ տեղադրել է համացանցում: Հայտնի է, որ Լեփսիուսն առաջինն էր, որ գերմանական արխիվներն ուսումնասիրեց ու հրապարակեց: Բայց նրա նպատակն էր հնարավորինս մեղմել Գերմանիայի հանցանքները, մեղսակցությունը Հայոց ցեղասպանության ծրագրմանն ու իրականացմանը: Սակայն Լեփսիուսի հրապարակումներն էլ են բավականաչափ տեղեկություններ հաղորդում Հայոց ցեղասպանության հանգամանքների մասին: Թուրքական հռետորաբանությունը ժամանակ առ ժամանակ շեշտել է, թե Առաջին աշխարհամարտին թուրքական իշխանություններն իրականացրել են գերմանական ծրագիրը: Օսմանական բանակը մարզվել է գերմանական մոդելով: Վերջերս հրապարակում եղավ այն մասին, թե Հիտլերը ոգեշնչվել է Աթաթուրքից: Արեւմտյան Հայաստանում զանգվածային բոլոր կոտորածների հետեւում կանգնած են եղել գերմանացիները: Հենց գերմանացի սպաներն են վկայել, որ իրենք եւս հրաման են ստացել հրետակոծել հայկական բնակավայրերն ու ոչնչացնել հայերին: Երբ թուրքական զինուժը չի կարողացել ճնշել հայկական ինքնապաշտպանությունը, օգնության է կանչել գերմանացիներին: Ուրֆայի հայոց ինքնապաշտպանությունը եւս ճնշվել է նրանց հրետանավորների միջոցով: Մինչեւ գերմանացիների օգնությունը, թուրքերը երկար ժամանակ չեն կարողացել մտնել Ուրֆայի հայկական թաղամաս: Եթե չլիներ գերմանական ռազմական օգնությունը, միգուցե պատմական դեպքերն Արեւմտյան Հայաստանում այլ ընթացք ստանային: Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Հայկ Դեմոյանն օրինակ է բերում գերմանական մի փաստաթուղթ, որը պահվում է իրենց արխիվում: Գերմանիայի դեսպանը նամակով դիմել է Գերմանիայի կանցլերին. «Այն, ինչ տեղի է ունենում հիմա, խայտառակություն է: Ամոթալի է. հայերի զանգվածային սպանությունների մեջ Գերմանիան եւս մեղավոր է: Զենքը, հագուստը, որ տալիս ենք թուքերին, գերմանական են, թուրքերի զինվորական մարզանքն ու պատրաստվածությունը եւս գերմանացի տեսուչներն են իրականացնում: Մեղսակից ենք այս հանցանքի մեջ, պախարակվելու է Գերմանիայի անունը»: Գերմանիայի կանցլերը 1915 թվականի դեկտեմբերի 7-ին պատասխանում է Թուրքիայում Գերմանիայի դեսպանի նամակին. «Պատմության մեջ երբեք չի եղել մի դեպք, երբ դաշնակիցները միմյանց մատնեն կամ հանձնեն: Մեզ համար կարեւորն այն է, որ պատերազմի ընթացքում Թուրքիան լինի Գերմանիայի կողքին: Ու կարեւոր չէՙ դրա հետեւանքով հայերը կոչնչանա՞ն, թե ոչ»: Հայտնի է, որ գերմանական արխիվները երկու անգամ լուրջ կորուստ են կրել: Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ մեծ հրդեհը ոչնչացրել է արխիվի զգալի մասը: Կարմիր բանակն էլ իր հերթին մյուս մասն առգրավել ու տեղափոխել է Մոսկվա: Այսինքնՙ գերմանական պատմական փաստաթղթերը պետք է փնտրել ոչ միայն գերմանական քաղաքներում, այլեւս մոսկովյանՙ դեռեւս փակ, կամ մասամբ բացված արխիվներում: Դրանցում, իհարկե, կլինեն նաեւ մասնավոր դեպքերի առնչվող նյութեր, որոնք կարող են իրավական հիմք ծառայել, օրինակՙ հայերի վճարած հարկերին ու տուգանքներին, եվրոպական բանկերում պահ տված գանձերին, թուրքերի կողմից բռնագրավված գույքին ու հարստությանը վերաբերող փաստաթղթեր, տեղեկություններ, անձնական տվյալներ: Հայկ Դեմոյանը պատմեց, որ թանգարանում կազմակերպել են «Թաքնված մեղսակցություն» խորագրով ցուցահանդես, որտեղ ներկայացվել են գերմանական արխիվային լուսանկարներ, փաստաթղթեր: Ցուցահանդեսին ներկա են եղել նաեւ գերմանացիներ, որոնք վրդովված են հեռացել թանգարանից: Գերմանացիները երբեւէ չեն առերեսվել Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ իրենց հանցանքների, ոճրագործությունների հետ: Գերմանիայի պատմության այդ հատվածը փնթի կերպով փորձել է կոծկել նաեւ Թուրքիանՙ գիտակցելով, որ միմյանց ագուցված օղակներից մեկը եթե քանդվի, շղթան մաս-մաս կլինի: Գերմանիայի ուսերին ծանրացած պատմական հերթական մեղքը չբացահայտելու ուղղությամբ մեծ աշխատանք է տարել նաեւ Գերմանիայի թուրքական հոծ համայնքը: Գերմանիան մի դեպքում ինքն է իրականացրել հրեաների ցեղասպանությունը, իսկ մյուս դեպքում հրահրել, աջակցել է թուրքերինՙ իրականացնել հայերի ցեղասպանությունը: Մեկ տարի առաջ Վատիկանը հայտարարեց, որ բաց է անում իր արխիվները: Հայկ Դեմոյանը տեղեկացրեց, որ լատիներենին ու իտալերենին տիրապետող մասնագետները բաց են արել եւ հրապարակել արխիվի առաջին մասը, որը վերաբերում է համիդյան կոտորածներին: Վատիկանի արխիվում կան կաթոլիկ առաքելությունների ներկայացուցիչների վկայությունները, ցեկուցագրերը, թե որքան հայերի են կարողացել փրկել կոտորածներից: Հայտնի է նաեւ, որ Հռոմի պապն իր ամառանոցը հատկացրել է հայ որբերին: Իտալական պարբերականները հրապարակել են նաեւ հայ որբերի ցանկերը: Հայկ Դեմոյանը տեղեկացրեց, որ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը Հռոմի պապիՙ Հայաստան գալու կապակցությամբ հատուկ ցուցադրություն է պատրաստում: Իսկ Վատիկանի արխիվային փաստաթղթերի հետ կապված քննարկումներն ու զրույցը եւս նախատեսված են Հռոմի պապի առաջիկա այցի ընթացքում: |
