ԽԱՉԱԳՈՂ 26 ՊԱՐՈՒՅՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ Գիշերը հավանաբար էլի խոսակցություն էր եղել: Սաքոն չկար, մյուսներն անտրամադիր էին: Եթե առավոտյան արթնանալիս կատակ չէր հնչում, ուրեմն վիճել են: - Զզվել եմ էս կյանքից,- պոռթկաց Հրանտը,- չամաչեի, տուն կգնայի: - Ի՞նչ կա ամաչելու,- զարմանքով արձագանքեց Շուլան: - Ոնց թե... պիտի ասենՙ խնամու հետ յոլա չգնաց: Ախպորս, հարսիս ի՞նչ ասեմ... Եվ ինչո՞ւ Սաքոն չէր անհանգստանում, թե ինչ է ասելու քրոջը եւ փեսային: Այդ հարցը Շուլան բարձրաձայն տվեց: - Էդ մարդու համար բարեկամություն գոյություն չունի, չեմ հավասարվի իրեն: - Տուն գնացող եղավ, ընկեր եմ,- հայտարարեց Գրիգորը: - Վերջացրեք,- ջղայնացավ Հրանտը,- վեր կացեք, գնանք ճաշարան: Ճաշարանում Սաքոն մեզ էր սպասում: Լիզան ինձ ասաց, որ շուտով մեզ չեն սպասարկի: - Զզվեցրին,- բորբոքվեց Հրանտը, ջղագրգիռ վիճակում էր,- հիմի ինչ են ասում... - Բերքահավաք,- բացատրեց Սաքոն,- ամեն տարի մեզ շատ է խանգարել: Ճաշարանըՙ հեչ... Չգիտեն, որ սովխոզի համար տուն ենք սարքում, իրենց բրիգադը ցրվել գնացել է: Տեխնիկան են քշում բերքի տակ, չհաշված, որ խանութում օղի չեն վաճառում: - Լավ, մենք խմիչքի մեռած չենք,- նեղսրտեց Ռազմիկը: - Մեռած չենք, բայց ես մի շշով հարց եմ լուծում: Սաքոյի մահճակալի տակ մի արկղ կար, որը հաճախ էր լրացնում: Այդ օրը սովխոզի տան հիմքը լցրինք: Բետոնի գործ էր, Սաքոն հարկ չհամարեց օգնել մեզ, յոթ հոգով աշխատում էինք: Սովխոզի համար տուն կառուցելով արդեն յուրային էինք դարձել, այնուամենայնիվ հաջորդ առավոտյան չհաջողվեց ճաշարանում նախաճաշել, հոսանք չունեին: Ավտոբուսը չկար, մարդիկ ոտքով էին գնում, մենք էլ ճամփա ընկանք դեպի կենտրոն: Սաքոն չեկավ: Վաղուց բրիգադով չէինք քայլել Կենտրոնական փողոցով: Դավիթն արդեն չէր դժգոհում քայլելուց, լավ նիհարել էր: Ուրիշ բառ էր պետք, որովհետեւ այդ վիճակում էլ նա շատ հեռու էր նիհարությունից: Թերթերի կրպակը բաց էր: Նույն մայթով էինք գնում: Վերան նոր ստացած թերթերն էր դասավորում: - Բարի լույս,- ասացի դեմքս պատուհանին մոտեցնելով: - Բարի լույս,- պատասխանեց,- ի՞նչ եք ուզում: - Ոչինչ, բարեւելու համար մոտեցա, ինչպե՞ս եք: - Շնորհակալություն... Ա՜, Դո՞ւք եք,- ճանաչեց,- այս շորերով ուրիշ եք: Իսկ ես Ձեզ համար բան եմ պահել: Շատ կհետաքրքրի բոլորիդ, անպայման: Նա առանց փնտրելու տակից մի «Պրավդա» հանեց: - Ի՞նչ պիտի լինի «Պրավդայում»,- զարմացա: - Երրորդ էջում հայ շինարարների մասին հոդված կա: Բոլորը դրա մասին են խոսում: Երեկ շրջկոմում քննարկում է եղել, քարտուղարը կանչել է հիմնարկների պետերին ու նախագահներին: Սարսափելի պատմություն է, կարդացեք, կիմանաք: Վերնագիրն ու ենթավերնագիրն իսկույն աչքի ընկան: «Ինչո՞ւ ինքնադատաստան», վերնագիրն էր, մեծ տառերով, եւ ենթավերնագիրըՙ «Շինարարները սպանել են իրենց բրիգադիրին»: Շնորհակալություն հայտնեցի եւ վազեցի բրիգադի հետեւից: Ճանապարհին կարդացի հոդվածը: Ընկերներս արդեն իմացել էին: Մինչ ես ու Գրիգորը ուտելիքն էինք վերցնում, նրանք խռնված նստած կարդացին, տեղ-տեղ բարձրաձայն: Արսենի բրիգադը մտավ ճաշարան: Սաքոն վերջերս հազվադեպ էր մեզ հետ ճաշարան գալիս, այն էլ ոչ բանվորական շորերով: Արսենը միշտ բրիգադի հետ էր, եւ նկատելի էր, որ հենց աշխատանքից է գալիս: Ջահելներին հոդվածը չհետաքրքրեց, կպան ճաշարանի աղջիկներին, մեծերը միացան մեզ ու Հրանտի գլխի վրայով կարդում էին. - Ես գիտեմ դրա մասին,- ասաց Արսենը,- երեկ շրջկոմում նիստ է եղել, խառնվել են իրար: Սաքոն չի՞ ասել,- զարմացավ նա,- իրար հետ էինք, որ իմացանք... - Սովետով մեկ հայերին խայտառակեցին,- ասաց Աշոտը: Շատ ծանոթ պատմություն. Նովոսիբիրսկի մարզի գյուղերից մեկում բրիգադիր, հիմնարկի պետ, հաշվապահ եռյակը գումարներ է յուրացրել: Բրիգադում մշտական վիճաբանություն է եղել: Մեկը կապ է ունեցել գանձապահուհու հետ, նրանից էլ բացվել է պատմությունը: Հոդվածագիրը լավատեղյակ էր, գրում էր, որ արտագնա աշխատանքի մեկնողները շատ են աշխատում եւ լավ, անտեղի է տեղացիների նախանձը, որ նրանք այդքան մեծ գումարներ են վաստակում: Գիտեր, որ շատերին են հայի տեղ դնում, եւ կան նույնիսկ որպես հայ ներկայացող այլազգիներ, որ դրանք վարկաբեկում են հայերին: Տհաճ շեշտադրումներ էլ կային. սովորաբար հիմնարկների պետերը չեն համարձակվում տեղացիների հետ գործարքի մեջ մտնել, բայց եկվորների հետ անում են, նույնիսկ իբր սրանք են սովորեցնում: Գլխավոր հարցադրումը վերնագիրն էր արտահայտումՙ «Ինչո՞ւ ինքնադատաստան»: Այսինքնՙ ինչո՞ւ չեն գործել տեղի կուսակցական եւ այլ ղեկավար մարմինները: Ոչ մի խոսք չկար, թե ինչու են անդրկովկասցիները, հատկապես հայերը այդպես զանգվածաբար հեռանում տներից փող վաստակելու համար: Թերեւս դա ուրիշ հոդվածի նյութ էր, ինչպես սիրում են նշել լրագրողները: Երեկոյան ուշադիր եւ մանրամասն կարդալու էի նորից: Նման հոդված «Պրավդայում»ՙ դատավճիռ էր նշանակում: - Սովետում ամեն տեղ հայ կա,- ասաց Հրանտը,- սրանք որ նիստ են արել, քննարկել, ամեն տեղ արած կլինեն... Խփեցին խոպանի գործին, մեզ էլ փող չեն տա, կկտրեն մեր փողը... Սպասում էինք Սաքոյի արձագանքին: Ամբողջ օրը չտեսանք նրան, իսկ մեր ուշքումիտքը այդ հոդվածն էր, դրա մասին էինք խոսում: Երեկոյան Սաքոն իր խոսքն ասաց, որը սկզբից զարմանալի թվաց: - Բա դա մարդ է,- հայտարարեց նա,- ես դրա ծնողը... Ասա, բոզի վաստակ, ինչի՞ էիր ընկերներիդ քրտինքն ուտում, որ տվին գլուխդ ճղեցին: Շնորհք ունե՞ս, գրի, կեր, ուրիշներին էլ հետդ լիացրու: Հորս գերեզմանով եմ երդվում, տղերք ջան: Բերեմ, բոլոր գործերի պայմանագրերը ցույց տամ: Թե մի հատիկ գործ գտաք, որ դուք արել եք ու փողը չեք ստացել, թքեք երեսիս... Լա՛վ են արել, որ սպանել են... Միայն անկեղծ մարդը կարող էր այդպես խոսել... կամ շատ խորամանկը եւ սրբություն չունեցողը: - Ամոթ չէ՞, Սաքո ջան,- Փայլակը խոսեց,- եղա՞վ, ախպեր ջան, ուրեմն քեզ կասկածող կա՞... Հրանտն ու Շուլան չէին հավատում այդ պոռթկմանը, դեմքերից էր երեւում, բայց մարդը ծնողի գերեզմանով էր երդվել, սուրբ երդում հայերի համար, կարկամած մնացին: Պարզվեց, Գրիգորը կուլ չէր գնացել Սաքոյի լեզվին: Երեւի որպես բարեկամ լավ էր ճանաչում նրան: - Երկու օր մտածել էր, որ ճառ ասի՞,- ասաց նա Սաքոյի գնալուց հետո: Սաքոն արդեն հաճախ էր բացակայում գիշերները: Հիշում էի նրա հայտարարությունները եւ զգուշացումները, որ մենք եկել ենք աշխատելու... Ինչեւէ, Սաքոն այդ օրը վերջ տվեց խոսակցություններին: Կասկածները չփարատվեցին, բայց վիճաբանությունները դադարեցին: «Պրավդայի» հոդվածը փաստորեն հօգուտ նրա գործեց: Սակայն ընդամենը մեկ օր անց Հրանտը հայտարարեց, որ տուն է գնում: Գրիգորը խոսքի տերն էր, անմիջապես ձայնակցեց: Անակնկալը դեռ առջեւում էր: - Ես էլ,- հավելեց Շուլան: - Մեջքս դանա՞կ եք խրում,- Սաքոն սկսել էր պատկերավոր խոսել: Անսպասելի էր Հրանտի եւ Շուլայի որոշումը եւ անհասկանալի: Գրիգորը չէր կարող այլեւս աշխատել, պարզապես պահում էինք նրան: Ինչքան էլ աշխատանքը թեթեւացել էր, հունիսյան կատաղի արագությունից նա ուժասպառ եղավ: Հրանտը եւ Շուլան թրծված խոպանիստներ էին, ուժեղ տղամարդիկ: Գործի դժվարն անցել էր, հունիսի եւ նույնիսկ հուլիսի համեմատությամբ օգոստոսը մեզ համար խաղուպար էր: Բացի դրանից, բրիգադի խոսակցություններից, ինքս էլ սկզբում լսել էի, հաստատվում էր, որ դեռ ձմռանը բրիգադի անդամներին Սաքոն խոստացել էր ամսական հազար ռուբլի ապահովել, ինչը, աշխատած օրերի հաշվով, գրեթե կատարել էր եւ հաճախ էր հուսադրում, որ վերջում լավ կլինի: Թերեւս այդ մարդիկ իրավացի էին ավելին պահանջելով: Վերջ ի վերջո նրանք պահանջում էին իրենց աշխատածը: Չափազանց դժվար էր աշխատել առավոտյան վեցից մինչեւ գիշերվա տասը, տասնմեկը, այդպիսի գերծանրաբեռնվածությամբ: Իրոք, զզվել էին նրանք, աշխատանքի այս հեշտ պահին արդեն չէին դիմանում: Եվ զզվել էին ոչ այնքան աշխատանքից, որքան այս կյանքից: Նրանց կյանքը հենց տաժանակիր աշխատանքն էր միայն: Ես չէի՞ զզվի, եթե Ինան չլիներ: Արթնանալ, աշխատել, քնել, ինչպես հունիսին, կեղտոտ, հոգնած... - Վերջը, մի խոսիր,- հանգիստ ասաց Հրանտը, բայց գիտեինք, ամեն վայրկյան կարող էր պոռթկալ,- դու քո ճամփով, մենքՙ մեր: - Բա ես ձեր հաշիվը ո՞նց փակեմ, բոլոր գործերը կիսատ են, ո՞նց հաշվեմ: - Ոնց ուզում ես: Նստեք, բրիգադով որոշեք: Բրիգադը ոնց որոշեց, ես համաձայն եմ, օրականով է, գործով է... - Արի քարը գոգիցդ թափի, մնա, աշխատենք, վերջում իրար հետ գնանք տուն, խնամի... Այ դա Սաքոն չպիտի ասեր: - Տո նոր հիշեցի՞ր, խոտակեր,- Հրանտի ամեն երկրորդ խոսքը բղավոց էր, բայց այդպիսի գոռոց չէինք լսել,- ինձ չհարգեցիր, քրոջդ էլ չհարգեցի՞ր... տո դու մա՞րդ ես, որ քուր ու բարեկամություն իմանաս... Հրանտը փրփրել էր, լրիվ կորցրել էր ինքնատիրապետումը, եթե Շուլան չբռներ նրան, կնետվեր Սաքոյի վրա: Իսկ Սաքոն սփրթնած, բռունցքները սեղմած քարացել էր անորոշության մեջՙ խփի՞, թե՞ ոչ... - Սաքո, գնա,- ասաց Ռազմիկը: Սաքոն ակամա ենթարկվեց, դռան մոտ մի պահ կանգնեց, նորից տատանվելով, բայց արագ դուրս եկավ: Հրանտը չէր հանդարտվում, դողացնում էր: - Այ Ճղճղ,- ասաց Շուլան իր ամենախորամանկ տեսքն ընդունելով,- գործն ինչի՞ փչացրիր... Կիրակի պիտի սեղան բացեինք, տղեքին հրաժեշտ տայինք, էդ իշու գլուխն էլ ջարդեի... - Բա ինչի՞ բռնեցիր, պակա՞ս ջարդող էի... - Քեզ չի հասնում, դու խնամի ես: - Ինձ էլ չի հասնո՞ւմ,- բորբոքվեց Գրիգորը: - Լավ, վերջացրեք,- հանգստացավ Հրանտը,- չի հասնում, հա, ոչ մեկիս չի հասնում: Չենք ծեծի, վերջ, առավոտ շուտ գնում ենք... Դուք մնացեք, մենակ ես եմ գնում: Ես դրա երեսը տեսա, չեմ զսպի ինձ, վերջ, բարեկամություն չմնաց... - Բա դո՞ւ ոնց խոպան եկար,- Հրանտին ընդհատելով հարցրեց Շուլան Գրիգորին,- հորեղբորդ տղեն ո՞նց ֆռռացրեց քեզ... - Հա, էլ մի ասա,- մեղավոր ժպտաց Գրիգորը,- ասացՙ ցեխ կտաս վարպետին, մի քանի քար, մի հատ կծխես, մինչեւ վերջացնի դրանք: - Էդքան բան, հա՞, Գիքոր ջան,- քրքջաց Շուլան: - Հա: Ես էլ ասի, ի՞նչ կա, որ դժվար լինի: Ես ի՞նչ իմանայի, թե արեւը չծագած պիտի թռնենք, վազելով լվացվենք ու վազենք աշխատելու... Մարդ չէր կարող զուգարանում մի քիչ մնալ... Այնպես քրքջացինք, որ Դավթի կողքին նստած Գիքորը շպրտվեց նստարանի ծայրը: - Կամաց, այ տղա,- գոռաց նա Դավթի վրա,- ի՞նչ ես դռդռացնում: Հը, վերջը չպիտի ասե՞ս քանի կիլո ես: Դա մեր չլուծված հարցերից էր, ինչպես եւ Շուլայի իսկական անունը: Քանի անգամ փորփրել էինք, մոտավոր ինչ-որ բան էր ասում: Ակնհայտորեն իջել էր, ասենք, Գրիգորի քաշի կեսի չափով, սակայն դեռ հսկայական պաշար ուներ: - Հը,- խոթեց Փայլակը,- դե ասա: - Ի՞նչ եք ձեռ առնում: Դավի՞թ է մնացել,- նա վեր կացավ, արձակեց գոտին եւ տաբատի գոտկամասն առաջ քաշեց: Ազատված տեղից Գիքորը հանգիստ կմտներ: - Արա, շալվարդ մի ավտո ավազ կտանի,- բղավեց Հրանտը: - Ցեխ,- կանչեց Ռազմիկը: Դավթին ջղայնացնելու համար ուրիշ բան հարկավոր չէր: - Ցե՜խ,- ոգեւորվեց Փայլակը, կարծես ինքը մեզ նման ցեխ կրող չէր: - Ցեխ-ցե՜խ,- ձենձնած կանչեցինք բոլորս: Դավիթն այս անգամ ծիծաղելով պատասխանեց: |
