ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ԶԻՆՎԱԾ ՈՒԺԵՐՈՒՄ ԱՌԿԱ ԾԱՆՐ ԶԻՆԱՏԵՍԱԿՆԵՐԸ ՄՆԱՑԱԿԱՆ Ռ. ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ Հրթիռա-հրետանային սպառազինություն Ադրբեջանի զինված ուժերի սպառազինության մեջ գտնվում են մի շարք ծանր զինատեսակներ, որոնցից շատերը նա արդեն օգտագործել է 2016թ. ապրիլի 1-ի լույս 2-ի գիշերը ժամը 3-ին նրա կողմից սանձազերծված ռազմագործողությունների ժամանակ: Ներկայացնենք դրանցից մի քանիսի մարտավարատեխնիկական բնութագրերը եւ ադրբեջանական զինված ուժերում դրանց առկայության վերաբերյալ որոշ տվյալներ: Կներկայացնենք ՏՕՍ-1-ը, «Սմերչը», «Տոչկա» մարտավարական հրթիռները: Սկսենք ՏՕՍ-1-ից: ՏՕՍ-1 ՏՕՍ-1 կամ «Բուրատինո» համակարգը արտադրված է Ռուսաստանում: ՏՕՍ նշանակում է «տյաժոլայա օգնեմյոտնայա սիստեմա», այսինքնՙ «ծանր հրանետային համակարգ» (Heavy Flamethrower System): Ըստ ռուսաստանյան եւ ադրբեջանական մամուլի տեղեկություններիՙ ադրբեջանական զինուժին 2013թ. ՌԴ-ն մատակարարել է 6 միավոր ՏՕՍ-1 «Բուրատինո», իսկ 2013-2014-ից հետոՙ եւս 12 միավոր ՏՕՍ-1Ա «Սոլնցեպյոկ» համակարգեր: ՏՕՍ-1-ը համազարկային կրակի ծանր հրանետային համակարգ է (ԾՀՀ) (ռուսերենՙ тяжелая огнеметная система (ТОС) Տ-72 տանկի բազայի վրա: Պատկանում է համազարկային կրակի ռեակտիվ համակարգերիՙ ՀԿՌՀ-ների (ռուսերենՙ РСЗО, անգլերենՙ Multiple Rocket Launching Systemՙ MLRS) կատեգորիային: Մոդիֆիկացիանՙ համազարկային կրակի ծանր հրանետային համակարգ «Բուրատինո» («Буратино»): Հեռահարությունըՙ տարբեր մոդիֆիկացիաների եւ տարբեր հրթիռների դեպքումՙ 3,6 կմ-ից մինչեւ 6 կմ: Խոցման մակերեսըՙ մինչեւ 40 հազ. քառ.մ.: ՏՕՍ-1-ի զանգվածը մարտական դրությունում կազմում է 46 000 կգ: Երկարությունը երթային դրությունումՙ 6860 մմ: Լայնքը երթային դրությունումՙ 3460 մմ: Բարձրությունը երթային դրությունումՙ 2600 մմ: Կլիրենսըՙ 470մմ: Տրամաչափըՙ 220 մմ: Հրթիռի զանգվածը (մարտական մասը)ՙ 175 կգ (30 կգ): Փողի երկարությունըՙ 5000 մմ: Ուղղորդիչների թվաքանակըՙ 24 հատ (կա նաեւ 30 հատանոց): Հրաձգության հեռավորությունը, նվազագույնըՙ 400 մ , Հրաձգության հեռավորությունը, առավելագույնըՙ 3600 մ (նոր հրթիռներովՙ մինչեւ 6000): Խոցման մակերեսըՙ մինչեւ 40 000 քառ.մ.: Մարտական մեքենայի հաշվարկըՙ 3 մարդ: Լրիվ համազարկի ժամանակըՙ 15 վայրկյան: Շարժչի տիպըՙ V-12 դիզելային: Առավելագույն արագությունը մայրուղովՙ 65 կմ/ժ: Ընթացքի պաշարը մայրուղովՙ 550 կմ: Անվային բանաձեւըՙ թրթուրավոր շասսի: Ուղղորդիչ խողովակների պակետի եւ դրանց արկերի մեծ զանգվածը պահանջել է, որ շասսին լինի զգալի բեռնամբարձության, իսկ կրակի համեմատաբար փոքր հեռավորությունները (400 600 մինչեւ 4500 մետր) պահանջում է նաեւ ամբողջ մարտական մեքենայի պաշտպանության որոշակի մակարդակ, որը դարձյալ ծանրացնում էր նրան: Արդյունքում մարտական մեքենայի զանգվածը հասնում է 46 տոննայի: 30 ուղղորդիչներից բաղկացած պակետը մոնտաժված է շրջադարձային պլատֆորմի ճոճվող մասի վրա: Չկառավարվող հրթիռը կազմված է գլխամասիցՙ լցոնիչով (այրող կամ թերմոբարիկ բաղադրությամբ), պայթուցիչից եւ պինդ վառելիքային ռեակտիվ շարժչից: ՏՕՍ-1Ա «Սոլնցեպյոկ» Ծանր հրանետային համակարգ Ա-ն մշակվել է 2001թ.: Համակարգի հիմնական խնդիրն է հետեւակի եւ զրահատանկային զորամիավորումների աջակցությունը: Բազային տարբերակից հիմնական տարբերությունները հետեւյալներն են. 1. Ուղղորդիչների թվաքանակը ՄՄ-ի վրա նվազեցված է 30-ից մինչեւ 24, 2. Տրանսպորտա-լիցքավորիչ մեքենան կատարված է Տ-72 տանկի բազայի վրա (բազային մոդիֆիկացիայով այն տեղակայվում էր ԿրԱԶ բեռնատար ավտոմեքենայի շասսիի վրա): ՏՕՍ-1Ա-ի կազմը : 1. Մարտական մեքենա ՄՄ-1ՙ ԲՄ-1 (Օբյեկտ 634Բ), 2. Տրանսպորտա-լիցքավորիչ մեքենա ՏԶՄ-Տ (Օբյեկտ 563), 3. «Երկիր - երկիր» չկառավարվող ռեակտիվ արկՙ ՉԿՌԱ (ռուսերենՙ НУРС) ՄՕ.1.01.04 կամ ՄՕ.1.01.04Մ: Այս սպառազինության համակարգի վտանգավորության աստիճանը բավական մեծ է: Լեռնային պայմաններում թերմոբարիկՙ ջերմաճնշային արկերի օգտագործումը հանգեցնում է հակառակորդի զգալի կորուստների: Մարտական կիրառումըՙ Աֆղանական պատերազմ (1979-1989), Չեչենական 2-րդ պատերազմ (1999-2009), Սիրիական պատերազմ (2011-2016): Նկար 1. ՏՕՍ-1Ա «Սոլնցեպյոկ» մարտական մեքենան Բաքվի զորահանդեսում, 26 հունիսի 2013 թվական | 
