ՍԱՐԴԱՐԱՊԱՏԻ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ ՌՈՒԲԵՆ ՆԱՀԱՏԱԿՅԱՆ, պատմաբան, վերլուծաբան Մի զարմանալի օրինաչափությամբ 1918թ. հերոսամարտերի խորհուրդը ամբողջական եւ ճիշտ չի ներկայացվում: Խնդիրն այն է, որ այդ ժամանակ հերոսական դիմադարձությունը մեծ ընդգրկում է ունեցել, եւ եղել է կազմակերպված մի ճակատ: Իսկ պատմաբանների ճնշող մեծամասնությունը խոսում է սոսկ Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի ճակատամարտերի մասին, որը շատ նեղ դիտանկյուն է: Արեւելյան Հայաստանի տարածքներում կռիվները վաղ են սկսվել: Ախալքալաքում 1917թ. վերջին ձեւավորվում է Ախալքալաքի Ազգային խորհուրդը եւ գավառի պաշտպանության ժամանակավոր կոմիտե, քաղաքագլուխ Մկրտիչ Մարգարյանի գլխավորությամբ: Ախալքալաքի գավառում կատաղի մարտերը տեղի են ունեցել 1918թ. հունվար-մայիս ամիսներինՙ ցավոք ավարտվելով ջավախքահայերի կործանարար գաղթով: Ասենք, որ այդ նահանջի ժամանակ եւ գաղթակայաններում զոհվել է մոտ 40 հազար հայ (80 հազար բնակչության կեսը): Այստեղ մեղավոր են վատ կազմակերպվածությունը, ռազմավարության բացակայությունը եւ հրամանատարական կազմի անձեռնհասությունը: Հավելենք նաեւ, որ Վրաստանի մենշեւիկյան կառավարությունը (մասոնական ժողովարան) սատանայական ու ճիվաղային մտադրությամբ ցանկանում էր վերացնել ջավախքահայությանըՙ Ախալցխայի եւ Ախալքալաքի գավառները հանձնելով թուրքերին: Նրանք մտադիր էին հայերին Բակուրիանի, Ծալկայի եւ Մանգլիսի գաղթակայաններում մեկուսացնել արտաքին աշխարհից ու սովի մատնել: Սա քաղաքական մեր ղեկավարության անճարակության եւ ապաշնորհության հետեւանքն էր: Չկար գործողությունների համակարգում եւ խելամիտ կառավարում: Քաղաքական մեր գործիչները չէին տիրապետում քաղաքականության նրբություններին ու խուսանավման կարողություններին: Ցավոք, Հայաստանի իշխանությունները գործնական առումով չհետաքրքրվեցին Ջավախքի, Թռեղքի եւ Սամցխեի հայության ճակատագրով: Այս դիմագրավման լայնատարած ճամբարում ուշագրավ էջ է նաեւ Սաթխայի (Ախալքալաքի գավառ) հերոսամարտը, երբ տեղի հայերը ծառս եղան թուրք ջարդարարների դեմՙ ցույց տալով անձնուրաց խիզախության աննախադեպ օրինակներ: Խոսքը մայիսի 8-21-ը հայերի տված ուժեղ ճակատամարտի մասին է, որը, ցավոք, ավարտվեց գաղթով: Այստեղ սաթխացիները եւ հարեւան գյուղերի բնակիչները ցույց են տալիս խիզախության զարմանալի օրինակներ: Բայց դարձյալ չկային հստակ ու կանոնավոր համակարգում եւ օգնություն: Թիֆլիսի Հայոց ազգային խորհուրդն ընդհանրապես չէր կողմնորոշվում քաղաքական բարդ իրավիճակում եւ ոչ մի հակաքայլ չէր անում հուդայական հակահայկական արարքների դեմ: Նույնը նաեւ Ախալքալաքի Ազգային խորհուրդը եւ ռազմական մարմինները: Փաստորեն, հայ զինվորը եւ սպան կռվում էին հանուն հայրենիքի, բայց քաղաքական գործիչը հեշտությամբ ամեն ինչ զիջում էր: Ցավոք, այժմ պատկերը զարմանալիորեն կրկնվում է: Հայերը հզոր հակահարված են հասցնում թուրքերին նաեւ Տամալայում, որը լեռնային եւ անմատույց գյուղ է եւ իր դիրքով հիշեցնում է Կիլիկիայի մեր արծվաբույնըՙ Զեյթունը (Ուլնիա): Բնակավայրը գտնվում է Ախալքալաքի եւ Ախալցխայի միջեւ եւ անտառներով կապված էր առաջինի հետ, որտեղից ռազմական օգնություն էր ստանում: Այն ռազմավարական կարեւոր հանգույց էր: Այս դիմադրությունը եւս թշնամու համար անսպասելի էր: 1918թ. հունվար-ապրիլ ամիսներին արյունահեղ կռիվներ են տեղի ունենում: Տամալայի ինքնապաշտպանության ղեկավարը Մարտիրոս (Մատո) Սահակյանն էր: Այս հերոսամարտը զգալիորեն թուլացնում է թուրքերի հարձակումը եւ նպաստում Ախալցխայի ինքնապաշտպանության կազմակերպմանը: Այնպես որ, դիմակայության այս օջախները սերտորեն կապված էին մեկը մյուսի հետ, բայց չկար հստակ համակարգում: Ուշագրավ է, որ երբ, տարիներ անց, հանճարեղ դերասան Վահրամ Փափազյանը հյուրախաղերով լինում է Ախալցխայում, հատուկ այցելում է այս գյուղը եւ ներկայացումներով հանդես գալիս հերոս գյուղացիների համարՙ թողնելով որպես հիշատակ իր գլխարկը եւ բարձր գնահատելով նրանց սխրանքը: Սակայն հայության այս հատվածի ամենակազմակերպված դիմադրությունը Ախալցխայի հաղթամարտն էր (1917-1921թթ.): Այն ղեկավարել է 1917թ. քաղաքագլուխ ընտրված Զորի Զորյանը (1886-1942թթ.): Հետաքրքրական է, որ Ախալցխայում նա հիմնադրել եւ տպագրել է Շարժում թերթը: Դրությունը շատ բարդ էր, երբ թուրքերն ամբողջությամբ պաշարել են քաղաքը (29.12.1917թ.-26.02.1918թ.): Այս հերոսամարտը, անհասկանալի պատճառներով, դուրս է մնացել մեր պատմաբանների ուշադրությունից: Բայց չէ՞ որ այն Սարդարապատ-Բաշ-Ապարան եւ Ղարաքիլիսա միասնական շղթայի կարեւոր օղակներից մեկն է: Իրավիճակի յուրահատկությունն այն էր, որ թուրքերը գործում էին տեղի մահմեդականների հետ սերտ համագործակցությամբ եւ մշակված ծրագրով: Զ.Զորյանը հմուտ դիվանագիտությամբ եւ քաղաքական ճկունությամբ կարողանում է կանխել հայ-մահմեդական հնարավոր ընդհարումները եւ լուրջ հակահարված տալ թուրքերին: Նա կազմակերպված, բանիմաց եւ հեռատես գործիչ էր, որը փրկեց հազարավոր հայերի կյանքը: Զ. Զորյանը նաեւ Վրաստանի խորհրդարանի անդամ էր: Դիմադրական համակարգի մեկ այլ օղակ էր Շիրակի սարահարթում գտնվող Սառնաղբյուրի (Սոգյութլու) հերոսամարտը, որը տեղի ունեցավ մայիսի 16-22-ը, մինչեւ Սարդարապատի ճակատամարտը: Սա նույնպես թուրքերի համար անակնկալ հակահարված էր, երբ թշնամու դեմ դուրս եկավ ամբողջ գյուղը: Այս ճակատամարտը եւս անտեսված է եւ լուրջ հետազոտված չէ: Բայց պարզապես ամեն ինչ տարերային էր եւ հընթացս, որն անթույլատրելի է ռազմավարական առումով; Դա հնարավորություն էր տալիս մեր թշնամուն կատարել մտածված եւ համակարգային քայլեր, որոնք նախօրոք մշակված էին: Զարմանալի է, բայց փաստ, որ մեր պատմաբանները հետամուտ չեն լինում այս իրադարձությունների համալիր ու հանգամանալից հետազոտությանը եւ անտեսում են պատմական շատ հանգամանքներ: Մեկ կարեւոր հանգամանքի մասին: Խորհրդային պատմագիտությունը ելնում էր այն կեղծ տեսադրույթից, թե իբր Սարդարապատում, Բաշ-Ապարանում եւ Ղարաքիլիսայում թուրքերի կանոնավոր բանակի դեմ կռվում էր միայն աշխարհազորը, այսինքնՙ ժողովուրդը: Սա անհեթեթ պնդում էր: Իրականում մարտադաշտ էին դուրս եկել հայկական կորպուսի կանոնավոր զորամասերը, որոնք ունեին մարտական փորձ եւ կռվելու հմտություններ: Ճշմարտությունն այն է, որ մարտական գործողություններին մասնակցում էր նաեւ ժողովուրդը: Իրավիճակը բարդանում էր քաղաքական թիմի անձեռնհասության, միամտության եւ ոչ գործնական լինելու պատճառով: Դրանով էլ հենց բացատրվում է գործողությունների չհամակարգվածությունը եւ տարերայնությունը: Մեկ հարց եւս: Մեր պատմաբանները համոզված պնդում են, որ Ղարաքիլիսայի ճակատամարտում մենք պարտվել ենք: Մինչդեռ այդպես չէ: Բանն այն է, որ մայիսի 25-26-ին եւ 27-ի գիշերը մեր անձնազոհ զինվորները փայլուն հաղթանակներ են տարել թշնամու դեմ: Այս հարցում մեծ դեր է խաղացել Գարեգին Նժդեհը: Իսկ մայիսի 28-ին մեր զորքն ստիպված է եղել մարտավարական նկատառումներով նահանջել, որը դժվար է պարտություն որակելը եւ ավելի շուտ ռազմական ղեկավարության սխալ համակարգման տրամաբանական հետեւանքն էր: Արձանագրենք, որ իրականում այդ ճակատամարտը փրկեց Թիֆլիսի եւ Երեւանի հայությանը ֆիզիկական ոչնչացումից եւ նպաստեց մեր պետության ստեղծմանը: Տեղին ենք համարում արձանագրել, որ թուրք հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան այս ճակատամարտից հետո բարձր է գնահատել հայ զինվորի կարողությունները եւ ասել. Հայերն աշխարհին ապացուցեցին, որ իրենք ամենալավ կռվողներն են : Իսկ հայերը հաղթում են, քանի որ նրանց մեջ առկա է քաղաքակրթական աստվածային կոդը եւ անկոտրում կամքը: Մայիսյան փառահեղ հաղթանակները վիթխարի նշանակություն ունեցան մեզ համար, քանի որ դրանք արժանապատվության եւ ինքնասիրության դրսեւորումներ էին: Այդ քայլերով մենք կարողացանք ապացուցել ապրելու մեր կամքը եւ արարելու անդադրում տենչը: Բացի այդ, Հայաստանի առաջին հանրապետությունը հենց ծնվեց ռազմական այս ոգորումների ու խիզախումների հետեւանքով: Մեր զինվորը եւ սպան այս էլ որերորդ անգամ հարկադրեցին մեր թշնամիներին հաշվի նստել մեզ հետ եւ ընդունել հայ պետականության ստեղծումը: Դեռեւս համապարփակ ձեւով չի հետազոտվել նաեւ մեր նորագույն պատմության այս հատվածը, որը բախտորոշ նշանակություն ունեցավ Հայաստանի երկրորդ եւ երրորդ հանրապետությունների կերտման գործում: Մենք գործում էինք քաղաքական եւ աշխարհաքաղաքական շատ բարդ իրավիճակում, երբ կշեռքի վրա էր դրված հայության գոյության խնդիրը: Եզրակացությունն այն է, որ հայ պետական եւ ռազմական միտքը, վայրիվերումներով հանդերձ, հրաշքներ էր գործում եւ դիմադարձում լրջագույն արհավիրքներին: Եթե չլիներ քաղաքական միամիտ վարվելակերպը եւ իրականության սխալ ընկալումները, ապա մենք կունենայինք այլ պատկեր եւ հաղթանակների փայլուն շարք: Օտարները միշտ էլ նշել են այն պարագան, որ հայերին պարզապես անհնար է հաղթել, միայն խորամանկելու, սադրելու միջոցով կարելի է հասնել հաջողության: Պատմության դասերը մեզ համար շատ կարեւոր են, քանի որ կանխում են մեր հետագա ձախողումները եւ կորուստները: Մեր մերձակա հաղթանակների գրավականը քաղաքական եւ ռազմավարական մտածողությանը, ինչպես նաեւ ազգային-հոգեւոր եւ ռազմագիտական տեխնոլոգիաներին տիրապետելու հմտությունն է, որը պարտադիր պայման է: |
