ԶՐՈՒՅՑ 9. ՏԻՐ ԱՍՏՎԱԾԸ ԵՎ ՏՐԵ ԱՄԻՍԸ Հայերս զարմանալի ենք. երեւի միակ ազգն ենք, որ ունենք գրի աստվածՙ Տիր : Ունեցել ենք նաեւ մեր ամսանունները, որոնց շարքում է նաեւ տրե ամսանունը: Տեսնենք, թե այս տրե բառն ինչպես է մեկնաբանվում հայոց լեզվի բառարաններում եւ առանձին մեկնիչների կողմից։ Նախ ասենք, որ «Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարանում», տարօրինակորեն, այս բառն ընդհանրապես չկա։ Ըստ «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի» բառարանի, տրէ -ն հայոց ամսանուն էՙ նոյեմբեր-դեկտեմբերի միջեւ։ Այստեղ ստուգաբանությունը կապվում է ցերեկները կարճանալու եւ գիշերները երկարելու հետ։ Ըստ Գրիգոր Տաթեւացու, տրէ բառը պարունակում է տիրոջ խորհուրդը. այդ ժամանակ Աստված տիրեց արարածներին։ Ստ. Մալխասյանցն իր «Հայերեն բացատրական բառարանում» գրում է, որ տրէ բառն առաջացել է պահլավերեն tir բառից, որն այնտեղ նշանակում է արեգակնային չորրորդ ամիսը։ Ըստ անշարժ տոմարի, համապատասխանում է նոյեմբերի 9-ից մինչեւ դեկտեմբերի 8-ը ժամանակամիջոցին։ Հայկական հանրագիտարանում կարդում ենք. ՏՐԵ - հայկական հեթանոսական տոմարի չորրորդ ամիսը։ Կապվում է Տիր աստծու անվան հետ ։ Ինչպես գիտենք, Տիր աստվածը հայոց մեջ դպրության, պերճախոսության, գիտությունների եւ արվեստների աստվածն էր։ Համարվել է Արամազդ աստվածահոր ատենադպիրն ու սուրհանդակը, մարդկանց ճակատագրի գուշակն ու երազների մեկնիչը, ննջեցյալների հոգիները անդրշիրիմյան աշխարհ ուղեկցողը, նրանց չար ու բարի գործերի գրանցողը։ Տիրի տաճարը գտնվում էր Վաղարշապատի եւ Արտաշատի միջեւ: Նա գրող էր. մատյանում գրում էր մեռնողների անունները: Եվ երբ ասում ենքՙ գրողը քեզ տանի , ցանկանում ենք, որ Տիրը մարդու անունը գրի իր մահվան մատյանում: Աստծու անունը ծագում է հնդեվրոպական նախալեզվի տիրէ բառից. այն նշանակել է «փայլել, երեւալ», որից ցեղակից լեզուների մեջ զարգացել են «օր, երկինք, աստված» իմաստները: Հայերենում այդ արմատից են ծագել նաեւ տիվ բառը եւ Տիր աստծու անունը: Տիրը նախապես եղել է ընդհանրապես աստված, բայց հետագայում ավելի հզոր աստվածներիՙ Հայկի, Արամազդի պաշտամունքի հետեւանքով դարձել է գիտության եւ ճարտարության աստված: Տեսնենք, թե ինչ կապ կա Տիր աստծու եւ հին հայկական տրէ ամսանվան միջեւ, որը հայոց չորրորդ ամսվա անունն է: Կարծիք կա, որ դեռեւս հեթանոս Հայաստանում դպիրները կախարդական, մոգական բանաձեւեր էին գրում, գիր էին անում, գրող էին: Այդտեղից էլ առաջացավ ժողովրդի վախն ու ակնածանքը գրողների նկատմամբ, նրանց ամենազորության նկատմամբ. չէ՞ որ նրանք կարող էին գիր անելով տնօրինել բախտն ու ճակատագիրը: Այդպես գրողները աստիճանաբար ժողովրդի աչքում աստվածացվեցին: Եվ դարերի ընթացքում առաջացան գրողը քեզ տանի, գրողի ծոցը գնաս դարձվածները: Տիր աստծու եւ տրե ամսանվան կապը դեռեւս 19-րդ դարում նշել է անվանի հայագետ Հյուբշմանը, սակայն այդ ստուգաբանությունը մերժվել է Հր. Աճառյանի կողմից։ Ըստ նրա «Հայերեն արմատական բառարանի»ՙ տրէ բառն առաջացել է պահլավերեն tir բառի գավառական մի ձեւից։ Իսկ Էդ. Աղայանը դժվարընդունելի է համարում այդ ստուգաբանությունը, պատճառաբանելով, որ հին հայոց ամսանունները սեռական հոլովով են կազմվածՙ քաղոց, մարգաց եւ այլն: Այսպես պետք է մտածել նաեւ տրէ ամսանվան մասին եւ համարել այն սեռական հոլով: Այսինքնՙ Տրէ ամսանունը ներկայացնում է մեր Տիր աստծու անվան սեռականը, եւ նշանակել է «Տիրի ամիս»: Տիր աստծու անունից են առաջացել նաեւ հայերեն Տիրիդատ (Տրդատ) «Տիրի ընծա», Տիրան «Տիրից ծնված» եւ այլ անուններ: | 
