ԶՐՈՒՅՑ 59. ԾԱՂԿԱԹԵՐԹԵՐԻ ՎՐԱՅՈՎ ԹՌՉՈՂ ԹԻԹԵՌԻ ԹԵՎԵՐԻՑ ՄԵԿԸ ԹԻԹԵՂԻՑ ԷՐ, ՄՅՈՒՍԸՙ ԹԵՐԹԻՑ Ի՞նչն է ստիպել այսպիսի տարօրինակ վերնագիր դնել այս զրույցին, այսպիսի նախադասությունը անհեթեթություն չհամարելու ի՞նչ հիմքեր կան: Կա մի շատ պարզ եւ, միաժամանակ, զարմանալի բացատրություն. վերնագրի թռչող, թիթեռ, թիթեղ, թերթ բառերը ծագել են միեւնույն թիռ արմատից: Այո, շատ զարմանալի է լեզվաշխարհը, շատ հետաքրքրական եւ աներեւակայելի բաներ կան այնտեղ: Պետք է ներս մտնել եւ տեսնել: Ամենակարեւորը, որ լեզվատրամաբանական հենքը համոզիչ լինիՙ լեզվական օրինաչափություններից գիտական մեթոդներով բխող: Եվ այսպես. ի՞նչ է նշանակել բնիկ հայերեն թիռ արմատը եւ ինչպե՞ս է ձեւափոխվել թիթեղ -ի ու թերթ -ի: Նախ տեսնենք, թե քույր լեզուներում ինչ տեսք ունի այս արմատը: Առաջացել է հնդեվրոպական նախալեզվի pter արմատից, որիցՙ հունարեն պտերոն «փետուր, թռչունի թեւ, ծառի ճյուղ կամ տերեւ», պտերոս «թռչունի թեւ, թռչուն, ծառի տերեւ»: Նույն շարքից են սանսկրիտերեն patra «թեւ, փետուր» ,գերմաներեն feder «փետուր», լատիներեն penna «փետուր», ռուսերեն перо «փետուր» բառերը: Հայերենում թիռ նշանակել է «թռչել, թռիչք» կամ «սաստիկ փափագ»: Ն եւ չ ածանցներով ստացվել են թռնել, թռչել, թռչուն բառերը: Արմատի կրկնությամբ կազմվել է թռպռտալ «թռչկոտել» բառը, այժմ խոսակցականՙ թպրտալ : Ունեցել ենք նաեւ թռչան եւ թռիչ ՙ «աստղ», «ասուպ» բառերը: Թիռ կամ թիր ձեւերի կրկնությամբ ունենք թրթռել «թռչկոտելով գնալ», թռթռալ «սրտի թպրտալը», թրթռում «լույսի տատանում», թրթրակ «շուտ դարձող, ճարտարախոս (լեզու)» բառերը: Նույն թիռ արմատի թեռ ձայնդարձի կրկնությամբ ունենք թիթեռն «թիթեռնիկ» բառը, որը նշանակում է «թռչկոտող»: Թիռ -ի մյուս ձեւն է թեր , որի առաջին նշանակությունն է «թռչունի թեւ, փետուր», որը խիստ սերտորեն առնչվում է թռչելու գաղափարին: Իմաստի ընդարձակմամբ կամ փոխաբերությամբ բառն այնուհետեւ ստանում է «տերեւ, կողք, կողմ, թերի» նշանակությունները: Հիշենք, որ արմատը հունարենում նույնպես ուներ թե՛ «թեւ», թե՛ «տերեւ» նշանակությունները: Հայերենում թեր «փետուր» նշանակությունը պահպանված չէ, եւ թեր -ը, որպես «տերեւ», պահպանվել է բարբառներում: Ավելի գործածական է թ մասնիկով աճած թերթ ձեւը, որ նշանակում է «ծաղկի, բույսի, տերեւի, թղթի, որեւէ բարակ թիթեղի թերթ»: Անչափ հետաքրքրական են թեր բառի «կողմ», «կողք» նշանակություններով կազմված բառերը: Օրինակ, ունենք յափսիթերս բառըՙ կազմված ափ եւ թեր բառերից: Գործածվում է յափսիթերս գնալ արտահայտության մեջ եւ նշանակում է «ոտքերի եւ ձեռքերի վրա թավալվել, գլորվել»: Հիշենք հափսաթաթիկ անել գավառական արտահայտությունը, որ գործածվում է երեխաների պարագայումՙ «չորեքթաթ գնալ, չոչ անել» նշանակությամբ: Ընդ մասնիկով թեր -ը դառնում է ընդեր , որից էլՙ ընթեր «կողքին»: Այսօր ունենք ընթերակա բառը «օգնական, կրտսեր պաշտոն զբաղեցնող» իմաստներով, որը եկել է բառի «կողքը, մոտը գտնվող» իմաստից: Առ նախդիրովՙ առընթեր «կողքին, կից»: Հիշենքՙ կառավարությանն առընթեր մարմին : Թեր -ը կիրառվում է նաեւ «պակասավոր, քիչ» իմաստներովՙ թերի , որը գալիս է նրա «կողմնակի» իմաստից: Այսինքնՙ եթե կողմնակի է, «կողքից է», ուրեմն պակասավոր է, թերի է, հիմնականը չէ: Թեր բառը թե՛ իմաստով, թե՛ հնչողությամբ զարմանալիորեն համընկնում է արաբերենից եկող թուրքերեն թերեֆ «կողմ» բառի հետ: Լատիներեն terminus «սահման» բառը եւս համեմատելի է «կողմ» նշանակող մեր թեր բառի հետ: Այնպես որ տերմին բառի փոխարեն կարող ենք ասելՙ թեր , ինչպես ասում ենքՙ եզր : ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ |
